Save-Environment

This article is published in 'YUVA' magazine of Rane Publication 

वसुंधरेचे संवर्धन

----------------------------------------------

नैसर्गिक सौंदर्य, सुंदर आणि स्वच्छ परिसर आपली खरी संपत्ती आहे. वृक्ष तोड, वायू प्रदूषण, जल प्रदूषण, ध्वनी प्रदूषण, जंगल कटाई, असंख्य प्रमाणात वाढणारी लोकख्ंया, यामुळे पृथ्वीवरील वातावरण दूषित होत आहे. सुपिक जमिनीचा होत असलेला नाश, पाण्याची कमतरता, वाढत असलेले जल आणि वायू प्रदूषण आटोक्यात आणणे हे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठे आव्हान असून पर्यावरण रक्षणाकडे अधिक काटेकोरपणे लक्ष देण्याची गरज निर्माण झाली आहे.

प्रतिक मुकणे- info@pratikmukane.com 

अमेरिका आणि चीन या देशांना मागे टाकत 2020 पर्यंत आपण महासत्ता बनण्याची महत्त्वकांक्षा बाळगत आहोत. इतर प्रगतीशील देशांप्रमाणे विकास कामांमध्ये अग्रेसर राहण्यासाठी आपली घौडदौड सुरू आहे. मात्र, त्याचवेळी नैसर्गिक सौंदर्याची निगा राखण्यास आपण अपयशी ठरत आहोत. देशचा विकास आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात झालेल्या प्रगतीमुळे वायू, जल आणि ध्वनी प्रदूषणात प्रचंड वाढ होत आहे.  

विकासाच्या कारणासाठी अमाप वृक्षतोड झाल्यामुळे व नवीन वृक्षलागवड त्या प्रमाणात न झाल्यामुळे पर्जन्यमान कमी झाले आहे. जंगले नष्ट झाल्यामुळे प्रदेश ओसाड झाला आहे. वाढत्या लोकसंख्येमुळे नैसर्गिक स्त्रोत घटत चालले आहे. तर ग्लोबल वार्मिगमुळे हवामानात मोठयाप्रमाणात बदल होत आहे. जागो जागी टाकण्यात येत असलेला कचरा, रसायन, पेस्टिसाईट व समुद्र आणि तलावांमध्ये सोडण्यात येत असलेले कारखान्यांमधील दूषित पाणी यामुळे पृष्ट भागातील 70 टक्के पाणी दुषित झाले आहे. पर्यावरणाची निगा योग्य प्रकारे न राखल्यामुळे दुर्मिळ असलेल्या वनस्पति आणि प्राण्यांच्या प्रजाती नष्ट होत आहेत. 

जागतिक पातळीवर प्रदूषणामध्ये होत असलेली वाढ लक्षात घेता, लोकांमध्ये जनजागृती निर्माण करण्यासाठी दरवर्षी 5 जून रोजी ‘पर्यावरण दिन’ साजरा केला जातो. सन 1972 मध्ये या दिवसाची स्थापना संयुक्त राष्ट्र परिषदेत करण्यात आली. व सन 1973 पासून हा दिवस साजरा करण्यास सुरूवात झाली. दरवर्षी नवीन ‘थिम’ आयोजित करून 5 जून रोजी पर्यावरणाची निगा राखण्याचा संदेश जागतीक पातळीवर दिला जातो. 

‘थिंक.इट.सेव.’ ही यावर्षीची पर्यावरण दिनाची ‘थिम’ आहे. अन्न हे परभ्रम्ह असते. पण आपण अनेकवेळा अन्न वाया घालवतो आणि उरलेले अन्न कुठेही फेकुन देतो व पर्यावरण अस्वचछ करतो. त्यामुळे ‘थिंक.इट.सेव.’ या ‘थिम’ अंतर्गत अन्न योग्य प्रकारे वापरण्याचा संदेश देण्यासाठी हा उपक्रम राबविण्यात येत आहे. 

भारतातील दिल्ली, कोलकाता ही शहरे सर्वाधिक प्रदूषित आहेत. परंतु मुंबई, पश्चिम महाराष्ट्र, पूर्व आंध्र प्रदेश आणि विदर्भातील चंद्रपूर आणि नागपूर आदी शहरे देखील मोठया प्रमाणात प्रदूषित झाली आहेत. 

देशाची आर्थिक राजधानी असलेल्या मुंबई शहराची प्रगती अधिक वेगाने होत आहे. परंतु त्याच बरोबर वाढती लोकसंख्या आणि वाहनांच्या संख्येमुळे प्रदुषणाचे प्रमाण वाढत आहे. मुंबई शहरात दररोज शेकडो नवीन वाहनांची नोंदणी होते. तर मुंबई हे जगातील दुस-या क्रमांकाची समुद्र किनारपट्टी असलेले शहर असून ‘जागतिक आरोग्य संस्थे’नुसार कोलकाता आणि दिल्लीनंतर भारतीतल प्रदूषित शहरांमध्ये मुंबईचा क्रमांक लागतो. 

‘‘जवळपास 30 वर्षांपूर्वी, सन 1981 साली ‘द एयर’ (प्रदूषण प्रतिबंधात्मक आणि नियंत्रण) हा कायदा अस्तित्वात आला. परंतु इतक्या वर्षांनंतर देखील प्रदूषणाबाबत असलेल्या समस्या अजही तशाच आहेत. प्रदूषणावर नियंत्रण मिळविण्यासाठी कार्यरत असलेल्य एकाही एजन्सीकडून समाधानकारक उद्ष्टि प्राप्त झालेले नाही. वायू आणि जल प्रदुषणात वाढच होत आहे. कायद्याची अंमलबजावणी योग्य प्रकारे होत नसून नियम कडक करण्याऐवजी नियमांकडे दुर्लक्ष होत आहे. तसेच ‘प्रदूषण प्रतिबंधात्मक आणि नियंत्रण मंडळ’ हे राज्य व क्रेंद्रीय पातळीवर अपयशी ठरले आहे’’, असे मत महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाचे माजी सदस्य सचिव, दिलीप बोराळकर यांनी व्यक्त केले. 

ध्वनी प्रदूषणात अग्रक्रम असलेल्या जगातील प्रमुख शहरांपैकी एक प्रमुख शहर म्हणजे मुंबई. बहुदा म्हणूनच मुंबई कधीच झोपत नाही, असे म्हटले जाते. वाढत्या ध्वनी प्रदूषणामुळे लोकांमध्ये निद्रानाश आणि रक्तदाबचे प्रमाण वाढले आहे. आवाजाची मर्यादा दिवसा 50 डेसिबल आणि रात्री 40 डेसिबल असली पाहिजे, असे नमूद करण्यात आले आहे. मात्र, असे असतानाही 2011-12 मध्ये आवाजाचे प्रमाण दिवसा 63 डेसिबल आणि रात्री 78 डेसिबल असल्याचे निदर्शनात आले. तर गेल्या 4 वर्षात मुंबईतील 1112 सायलेन्स झोन मधील ध्वनी प्रदूषण अधिक असल्याचे आढळले.

आॅगस्ट 2010 मध्ये ‘एमएससी चित्रा’ आणि ‘एम.व्ही.खलिजा’ या दोन जाहजांची टक्कर झाली. यामुळे आॅईलचे 100 कंटेनर समुद्रात पडले आणि मोठया प्रमाणात समुद्रात आॅईल सांडून समुद्रातील पाणी दूषित झाले. दरवर्षी सुमारे दीड लाख गणेश मुर्तींचे विसर्जन मुंबईतील समु्रद्रात आणि तलावांमध्ये केले जाते. परंतु विसर्जनानंतर समुद्र आणि आजुबाजुचे परिसर स्वच्छ केले जात नाही. 

‘‘पर्यावरणाबाबत लोकांमध्ये जागृती निर्माण करणे अतिशय आवश्यक आहे. शहरातील नागरिकांमध्ये कोणत्याही प्रकारची शिस्त नाही. कच-याची विल्हेवाट लावणे आवश्यक आहे. त्यासाठी नागरिकांनी स्वतः आपले कर्तव्य लक्षात घेतले पाहिजे. शहरातील पर्यावरणाची निगा राखण्यासाठी पालिकेने दिलेल्या सुचनांचे पालन करणे गरजेचे आहे. तसेच पालिकेने ज्या कंत्राटदारांना शहर स्वच्छ ठेवण्याचे कंत्राट दिले आहे, त्या कंत्राटदारांकडून त्याची योगय प्रकारे अंमलबजावणी होताना दिसत नाही’’, असे मत कंसाॅलिडेटेड व्हेस्ट मॅनेजमेंटच्या संचालिका झिनिया खजोटिया यांनी व्यक्त केले. 

चीन नंतर सर्वाधिक कोळसा जाळणारा भारत हा दुसरा देश आहे. सुमारे ६८ टक्के वीज कोळसा जाळून निर्माण केली जाते. मधूमेह, तंबाखूचे सेवन आणि कुपोषणानंतर भारतात मृत्यूचे पाचवे कारण म्हणजे वायू प्रदूषण. वायू प्रदूषणामुळे होणा-या आजारांमुळे सुमारे 620,000 लोकांचा अकाली मृत्यू होतो. तर जवळपास 78 टक्के शहरांनी (141 शहर) प्रदूषणाच्या प्रमाणाची मर्यादा पार केली आहे. तर कंपन्यांमधील प्रदूषणामुळे दरवर्षी अस्थमा रूग्णांच्या प्रमाणात वाढ होत असून ही संख्या 20 दशलक्ष पर्यंत पोहोचली आहे.

‘इंटरनॅशनल युनियन ऑफ कनझरवेशन ऑफ नेचर’ने तयार केलेल्या रेड लिस्ट नुसार सुमारे 132 प्रकारच्या प्राण्यांच्या प्रजातींना आणि वनस्पतिंना धोका आहे. यामध्ये 18 अॅम्फिबियन्स् (जमीन व पाणी या दोन्ही ठिकाणी राहू शकणारे प्राणी), 14 प्रकारच्या मासळी, 10 सस्तन प्राणी आणि 15 पक्षांचा समावेश आहे. 

‘‘प्रदूषण वेळेत नियंत्रणात आणायचे असेल, तर त्यासाठी राजकीय सहयोग आणि तांत्रिक व वैज्ञानिक गोष्टींचा समतोल असणे आवश्यक आहे. मात्र, दुर्देवाने या गोष्टींची कमतरता आहे. स्थापनेच्या इतक्या वर्षांनंतर देखील पर्यावरण समृध्द राहवे यासाठी आजही ‘प्रदूषण नियंत्रण मंडळा’चे ठोस धोरण किंवा उपाययोजना नसून नेतृत्वाचा अभाव आहे. वैज्ञानिक आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील तज्ज्ञांच्या जागा संबंधित विषयांचे ज्ञान नसलेल्या सरकारी अधिका-यांनी घेतल्या आहेत. वाढत्या प्रदूषणास महापालिका देखील तेवढीच जबाबदार आहे. रूग्णालयातील कचरा, ठिक-ठिकाणी साचलेले ठिगारे यांची योग्य विल्हेवाट लावली जात नसून स्थानिक प्रशासनाने याकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. तसेच प्रदूषणाची समस्या सोडविण्यासाठी मोठया प्रमाणात गुंतवणूक होणे आवश्यक आहे. व यासाठी पर्यावरण क्षेत्रात पब्लिक-प्रायवेट पार्टनरशिप होणे गरजेचे आहे,’’ असेही बोराळकर म्हणाले.

वायू प्रदूषणाचा फटका केवळ सजीव गोष्टींनाच बसत नसून निर्जिव असलेल्या गोष्टींना देखील बसत आहे. वायू प्रदुषणामुळे पुरातन वास्तू आणि शिल्पांवर त्याचा परिणाम होत असल्याचे दिसून आले असून आगऱ्यामध्ये असलेल्या ताजमहलवर देखील त्याचा परिणाम होत आहे. 

अमेरिकेतील वाॅशिंगटन येथे झालेल्या असोसिएशन फाॅर कॅन्सर रिसर्चमध्ये सहभागी झालेल्या वैज्ञानिकांनुसार जर गर्भवती महिलांच्या शरीरामध्ये प्रदूषित वायूचे प्रमाण वाढले तर त्याचा त्रास जन्मणार्या बाळाला होवू शकतो. तसेच यामुळे डोळयांचा कर्करोग होण्याची शक्यता  देखील असल्याचे नमूद करण्यात आले आहे.

पावसाळा सुरू होताच शहरातील काना- कोपऱ्यातून तरूण मुलं-मुली ट्रेकिंगला जातात. परंतु, ट्रेकिंगला जात असताना, जयाप्रकारे युवा वर्ग स्वतःची काळजी घेतो, त्याच प्रकारे निसर्गाची काळची घेत नाही. ज्या नैसर्गिक सौंदर्यामुळे आपल्या मनाला समाधान मिळते. आपले मन प्रसन्न होते, त्याच निसर्गाचा जर आपण ऱ्यास केला, तर भविष्यात त्याचे दुष्परिणाम आपल्यालाच भोगायला लागतील, हे तरूण पिढी विसरत आहे. ट्रेकिंगला जाणारे समूह दोन प्रकारचे असतात. त्यातील एक समूह हा जबाबदार आणि निसर्गाची काळजी घेणारा असतो. तर दुसरा समूह केवळ मौज मस्ती करण्यासाठी जातो. मात्र मौज मस्ती करण्यासाठी आलेल्या ट्रेकर्समध्ये पर्यावरण जागृतीचा अभवा असतो.

‘‘ऐतिहासिक वास्तू असलेल्या रायगड गडावर अनेक ट्रेकर्स जातात. परंतु त्यापैकी काही जण जेवणासाठी थर्माकाॅलच्या प्लेट, पलास्टिकचे ग्लास घेऊन जातात. तंबाखू-गुटका यांचे सेवन करून त्याची पाकिटे कुठेही टाकता. मात्र, परत घरी जाताना केलेला कचरा सोबत घेऊन जात नाहीत. त्याचा परिणाम केवळ निसर्गावरच नाही तर वन्य जिवांवर देखील होतो. ज्याप्रकारे कर्नाळयाला फी आकारली जाते, त्याच प्रकारे इतर ठिकाणी देखील फी आकारली पाहिजे. पर्यटक जेवढया प्रमाणात आपल्या सोबत प्लास्टिक घेवून जातात, तेवढया प्रमाणात त्यांच्याकडून डिपाॅझिट घेतली जाते. परंतु परतताना जर तेवढेच प्लास्टिक नसेल तर डिपाॅझिटमधून पैस कापले जातात. जर अशा प्रकारे सर्व ठिकणी फी आकारली गेली आणि कायदे कडक केले, तर पर्यावरण स्वच्छ ठेवण्यास त्याचा उपयोग होईल’’, असे मत ट्रेकर अर्चना ठाकूर यांनी व्यक्त केले.

सुंदर आणि स्वच्छ निसर्ग म्हणेज निरोगी आरोग्य आणि प्रसन्न वातावरण. प्रदुषणामुळे होणारे दुष्परिणाम लक्षात घेता, प्रत्येक व्यक्तीने पर्यावरण संवर्धनासाठी प्रयत्न करून निसर्गाची निगा राखली पाहिजे. अन्यथा भविष्यात त्सुनामी, अतिवृष्टी अनियमित पाऊस, ग्लोबल वार्मिंग आणि रोगराई या सारख्या गोष्टींना वारंवार सामोर जावे लागेल.

------------------------------------