Save-Environment

This article is published in 'YUVA' magazine of Rane Publication 

वसुंधरेचे संवर्धन

----------------------------------------------

नैसर्गिक सौंदर्य, सुंदर आणि स्वच्छ परिसर आपली खरी संपत्ती आहे. वृक्ष तोड, वायू प्रदूषण, जल प्रदूषण, ध्वनी प्रदूषण, जंगल कटाई, असंख्य प्रमाणात वाढणारी लोकख्ंया, यामुळे पृथ्वीवरील वातावरण दूषित होत आहे. सुपिक जमिनीचा होत असलेला नाश, पाण्याची कमतरता, वाढत असलेले जल आणि वायू प्रदूषण आटोक्यात आणणे हे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठे आव्हान असून पर्यावरण रक्षणाकडे अधिक काटेकोरपणे लक्ष देण्याची गरज निर्माण झाली आहे.

प्रतिक मुकणे- info@pratikmukane.com 

अमेरिका आणि चीन या देशांना मागे टाकत 2020 पर्यंत आपण महासत्ता बनण्याची महत्त्वकांक्षा बाळगत आहोत. इतर प्रगतीशील देशांप्रमाणे विकास कामांमध्ये अग्रेसर राहण्यासाठी आपली घौडदौड सुरू आहे. मात्र, त्याचवेळी नैसर्गिक सौंदर्याची निगा राखण्यास आपण अपयशी ठरत आहोत. देशचा विकास आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात झालेल्या प्रगतीमुळे वायू, जल आणि ध्वनी प्रदूषणात प्रचंड वाढ होत आहे.  

विकासाच्या कारणासाठी अमाप वृक्षतोड झाल्यामुळे व नवीन वृक्षलागवड त्या प्रमाणात न झाल्यामुळे पर्जन्यमान कमी झाले आहे. जंगले नष्ट झाल्यामुळे प्रदेश ओसाड झाला आहे. वाढत्या लोकसंख्येमुळे नैसर्गिक स्त्रोत घटत चालले आहे. तर ग्लोबल वार्मिगमुळे हवामानात मोठयाप्रमाणात बदल होत आहे. जागो जागी टाकण्यात येत असलेला कचरा, रसायन, पेस्टिसाईट व समुद्र आणि तलावांमध्ये सोडण्यात येत असलेले कारखान्यांमधील दूषित पाणी यामुळे पृष्ट भागातील 70 टक्के पाणी दुषित झाले आहे. पर्यावरणाची निगा योग्य प्रकारे न राखल्यामुळे दुर्मिळ असलेल्या वनस्पति आणि प्राण्यांच्या प्रजाती नष्ट होत आहेत. 

जागतिक पातळीवर प्रदूषणामध्ये होत असलेली वाढ लक्षात घेता, लोकांमध्ये जनजागृती निर्माण करण्यासाठी दरवर्षी 5 जून रोजी ‘पर्यावरण दिन’ साजरा केला जातो. सन 1972 मध्ये या दिवसाची स्थापना संयुक्त राष्ट्र परिषदेत करण्यात आली. व सन 1973 पासून हा दिवस साजरा करण्यास सुरूवात झाली. दरवर्षी नवीन ‘थिम’ आयोजित करून 5 जून रोजी पर्यावरणाची निगा राखण्याचा संदेश जागतीक पातळीवर दिला जातो. 

‘थिंक.इट.सेव.’ ही यावर्षीची पर्यावरण दिनाची ‘थिम’ आहे. अन्न हे परभ्रम्ह असते. पण आपण अनेकवेळा अन्न वाया घालवतो आणि उरलेले अन्न कुठेही फेकुन देतो व पर्यावरण अस्वचछ करतो. त्यामुळे ‘थिंक.इट.सेव.’ या ‘थिम’ अंतर्गत अन्न योग्य प्रकारे वापरण्याचा संदेश देण्यासाठी हा उपक्रम राबविण्यात येत आहे. 

भारतातील दिल्ली, कोलकाता ही शहरे सर्वाधिक प्रदूषित आहेत. परंतु मुंबई, पश्चिम महाराष्ट्र, पूर्व आंध्र प्रदेश आणि विदर्भातील चंद्रपूर आणि नागपूर आदी शहरे देखील मोठया प्रमाणात प्रदूषित झाली आहेत. 

देशाची आर्थिक राजधानी असलेल्या मुंबई शहराची प्रगती अधिक वेगाने होत आहे. परंतु त्याच बरोबर वाढती लोकसंख्या आणि वाहनांच्या संख्येमुळे प्रदुषणाचे प्रमाण वाढत आहे. मुंबई शहरात दररोज शेकडो नवीन वाहनांची नोंदणी होते. तर मुंबई हे जगातील दुस-या क्रमांकाची समुद्र किनारपट्टी असलेले शहर असून ‘जागतिक आरोग्य संस्थे’नुसार कोलकाता आणि दिल्लीनंतर भारतीतल प्रदूषित शहरांमध्ये मुंबईचा क्रमांक लागतो. 

‘‘जवळपास 30 वर्षांपूर्वी, सन 1981 साली ‘द एयर’ (प्रदूषण प्रतिबंधात्मक आणि नियंत्रण) हा कायदा अस्तित्वात आला. परंतु इतक्या वर्षांनंतर देखील प्रदूषणाबाबत असलेल्या समस्या अजही तशाच आहेत. प्रदूषणावर नियंत्रण मिळविण्यासाठी कार्यरत असलेल्य एकाही एजन्सीकडून समाधानकारक उद्ष्टि प्राप्त झालेले नाही. वायू आणि जल प्रदुषणात वाढच होत आहे. कायद्याची अंमलबजावणी योग्य प्रकारे होत नसून नियम कडक करण्याऐवजी नियमांकडे दुर्लक्ष होत आहे. तसेच ‘प्रदूषण प्रतिबंधात्मक आणि नियंत्रण मंडळ’ हे राज्य व क्रेंद्रीय पातळीवर अपयशी ठरले आहे’’, असे मत महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाचे माजी सदस्य सचिव, दिलीप बोराळकर यांनी व्यक्त केले. 

ध्वनी प्रदूषणात अग्रक्रम असलेल्या जगातील प्रमुख शहरांपैकी एक प्रमुख शहर म्हणजे मुंबई. बहुदा म्हणूनच मुंबई कधीच झोपत नाही, असे म्हटले जाते. वाढत्या ध्वनी प्रदूषणामुळे लोकांमध्ये निद्रानाश आणि रक्तदाबचे प्रमाण वाढले आहे. आवाजाची मर्यादा दिवसा 50 डेसिबल आणि रात्री 40 डेसिबल असली पाहिजे, असे नमूद करण्यात आले आहे. मात्र, असे असतानाही 2011-12 मध्ये आवाजाचे प्रमाण दिवसा 63 डेसिबल आणि रात्री 78 डेसिबल असल्याचे निदर्शनात आले. तर गेल्या 4 वर्षात मुंबईतील 1112 सायलेन्स झोन मधील ध्वनी प्रदूषण अधिक असल्याचे आढळले.

आॅगस्ट 2010 मध्ये ‘एमएससी चित्रा’ आणि ‘एम.व्ही.खलिजा’ या दोन जाहजांची टक्कर झाली. यामुळे आॅईलचे 100 कंटेनर समुद्रात पडले आणि मोठया प्रमाणात समुद्रात आॅईल सांडून समुद्रातील पाणी दूषित झाले. दरवर्षी सुमारे दीड लाख गणेश मुर्तींचे विसर्जन मुंबईतील समु्रद्रात आणि तलावांमध्ये केले जाते. परंतु विसर्जनानंतर समुद्र आणि आजुबाजुचे परिसर स्वच्छ केले जात नाही. 

‘‘पर्यावरणाबाबत लोकांमध्ये जागृती निर्माण करणे अतिशय आवश्यक आहे. शहरातील नागरिकांमध्ये कोणत्याही प्रकारची शिस्त नाही. कच-याची विल्हेवाट लावणे आवश्यक आहे. त्यासाठी नागरिकांनी स्वतः आपले कर्तव्य लक्षात घेतले पाहिजे. शहरातील पर्यावरणाची निगा राखण्यासाठी पालिकेने दिलेल्या सुचनांचे पालन करणे गरजेचे आहे. तसेच पालिकेने ज्या कंत्राटदारांना शहर स्वच्छ ठेवण्याचे कंत्राट दिले आहे, त्या कंत्राटदारांकडून त्याची योगय प्रकारे अंमलबजावणी होताना दिसत नाही’’, असे मत कंसाॅलिडेटेड व्हेस्ट मॅनेजमेंटच्या संचालिका झिनिया खजोटिया यांनी व्यक्त केले. 

चीन नंतर सर्वाधिक कोळसा जाळणारा भारत हा दुसरा देश आहे. सुमारे ६८ टक्के वीज कोळसा जाळून निर्माण केली जाते. मधूमेह, तंबाखूचे सेवन आणि कुपोषणानंतर भारतात मृत्यूचे पाचवे कारण म्हणजे वायू प्रदूषण. वायू प्रदूषणामुळे होणा-या आजारांमुळे सुमारे 620,000 लोकांचा अकाली मृत्यू होतो. तर जवळपास 78 टक्के शहरांनी (141 शहर) प्रदूषणाच्या प्रमाणाची मर्यादा पार केली आहे. तर कंपन्यांमधील प्रदूषणामुळे दरवर्षी अस्थमा रूग्णांच्या प्रमाणात वाढ होत असून ही संख्या 20 दशलक्ष पर्यंत पोहोचली आहे.

‘इंटरनॅशनल युनियन ऑफ कनझरवेशन ऑफ नेचर’ने तयार केलेल्या रेड लिस्ट नुसार सुमारे 132 प्रकारच्या प्राण्यांच्या प्रजातींना आणि वनस्पतिंना धोका आहे. यामध्ये 18 अॅम्फिबियन्स् (जमीन व पाणी या दोन्ही ठिकाणी राहू शकणारे प्राणी), 14 प्रकारच्या मासळी, 10 सस्तन प्राणी आणि 15 पक्षांचा समावेश आहे. 

‘‘प्रदूषण वेळेत नियंत्रणात आणायचे असेल, तर त्यासाठी राजकीय सहयोग आणि तांत्रिक व वैज्ञानिक गोष्टींचा समतोल असणे आवश्यक आहे. मात्र, दुर्देवाने या गोष्टींची कमतरता आहे. स्थापनेच्या इतक्या वर्षांनंतर देखील पर्यावरण समृध्द राहवे यासाठी आजही ‘प्रदूषण नियंत्रण मंडळा’चे ठोस धोरण किंवा उपाययोजना नसून नेतृत्वाचा अभाव आहे. वैज्ञानिक आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील तज्ज्ञांच्या जागा संबंधित विषयांचे ज्ञान नसलेल्या सरकारी अधिका-यांनी घेतल्या आहेत. वाढत्या प्रदूषणास महापालिका देखील तेवढीच जबाबदार आहे. रूग्णालयातील कचरा, ठिक-ठिकाणी साचलेले ठिगारे यांची योग्य विल्हेवाट लावली जात नसून स्थानिक प्रशासनाने याकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. तसेच प्रदूषणाची समस्या सोडविण्यासाठी मोठया प्रमाणात गुंतवणूक होणे आवश्यक आहे. व यासाठी पर्यावरण क्षेत्रात पब्लिक-प्रायवेट पार्टनरशिप होणे गरजेचे आहे,’’ असेही बोराळकर म्हणाले.

वायू प्रदूषणाचा फटका केवळ सजीव गोष्टींनाच बसत नसून निर्जिव असलेल्या गोष्टींना देखील बसत आहे. वायू प्रदुषणामुळे पुरातन वास्तू आणि शिल्पांवर त्याचा परिणाम होत असल्याचे दिसून आले असून आगऱ्यामध्ये असलेल्या ताजमहलवर देखील त्याचा परिणाम होत आहे. 

अमेरिकेतील वाॅशिंगटन येथे झालेल्या असोसिएशन फाॅर कॅन्सर रिसर्चमध्ये सहभागी झालेल्या वैज्ञानिकांनुसार जर गर्भवती महिलांच्या शरीरामध्ये प्रदूषित वायूचे प्रमाण वाढले तर त्याचा त्रास जन्मणार्या बाळाला होवू शकतो. तसेच यामुळे डोळयांचा कर्करोग होण्याची शक्यता  देखील असल्याचे नमूद करण्यात आले आहे.

पावसाळा सुरू होताच शहरातील काना- कोपऱ्यातून तरूण मुलं-मुली ट्रेकिंगला जातात. परंतु, ट्रेकिंगला जात असताना, जयाप्रकारे युवा वर्ग स्वतःची काळजी घेतो, त्याच प्रकारे निसर्गाची काळची घेत नाही. ज्या नैसर्गिक सौंदर्यामुळे आपल्या मनाला समाधान मिळते. आपले मन प्रसन्न होते, त्याच निसर्गाचा जर आपण ऱ्यास केला, तर भविष्यात त्याचे दुष्परिणाम आपल्यालाच भोगायला लागतील, हे तरूण पिढी विसरत आहे. ट्रेकिंगला जाणारे समूह दोन प्रकारचे असतात. त्यातील एक समूह हा जबाबदार आणि निसर्गाची काळजी घेणारा असतो. तर दुसरा समूह केवळ मौज मस्ती करण्यासाठी जातो. मात्र मौज मस्ती करण्यासाठी आलेल्या ट्रेकर्समध्ये पर्यावरण जागृतीचा अभवा असतो.

‘‘ऐतिहासिक वास्तू असलेल्या रायगड गडावर अनेक ट्रेकर्स जातात. परंतु त्यापैकी काही जण जेवणासाठी थर्माकाॅलच्या प्लेट, पलास्टिकचे ग्लास घेऊन जातात. तंबाखू-गुटका यांचे सेवन करून त्याची पाकिटे कुठेही टाकता. मात्र, परत घरी जाताना केलेला कचरा सोबत घेऊन जात नाहीत. त्याचा परिणाम केवळ निसर्गावरच नाही तर वन्य जिवांवर देखील होतो. ज्याप्रकारे कर्नाळयाला फी आकारली जाते, त्याच प्रकारे इतर ठिकाणी देखील फी आकारली पाहिजे. पर्यटक जेवढया प्रमाणात आपल्या सोबत प्लास्टिक घेवून जातात, तेवढया प्रमाणात त्यांच्याकडून डिपाॅझिट घेतली जाते. परंतु परतताना जर तेवढेच प्लास्टिक नसेल तर डिपाॅझिटमधून पैस कापले जातात. जर अशा प्रकारे सर्व ठिकणी फी आकारली गेली आणि कायदे कडक केले, तर पर्यावरण स्वच्छ ठेवण्यास त्याचा उपयोग होईल’’, असे मत ट्रेकर अर्चना ठाकूर यांनी व्यक्त केले.

सुंदर आणि स्वच्छ निसर्ग म्हणेज निरोगी आरोग्य आणि प्रसन्न वातावरण. प्रदुषणामुळे होणारे दुष्परिणाम लक्षात घेता, प्रत्येक व्यक्तीने पर्यावरण संवर्धनासाठी प्रयत्न करून निसर्गाची निगा राखली पाहिजे. अन्यथा भविष्यात त्सुनामी, अतिवृष्टी अनियमित पाऊस, ग्लोबल वार्मिंग आणि रोगराई या सारख्या गोष्टींना वारंवार सामोर जावे लागेल.

------------------------------------

SMOKING MAD-FAD

SMOKING MAD-FAD

This article is published in 'YUVA' magazine of Rane Publication 

 

 

दिवस जागतिक पुस्तकांचा

THIS ARTICLE IS PUBLISHED IN APRIL-2013 ISSUE OF  'YUVA' MAGAZINE OF RANE PUBLICATION 

दिवस जागतिक पुस्तकांचा

Mark Twain famously said that “The man who does not read good books has no advantage over the man who can’t read them.”

लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत ‘पुस्तके’ हा अनेकांच्या जिव्हाळयाचा विषय. पूर्वी पुस्तक मिळण्याचे एकमेव ठिकाण म्हणजे वाचनालय. आज त्या वाचनालयांची जागा इंटरनेट आणि ‘ई-बुक’ने घेतली आहे. आॅनलाईन साईट्समुळे विविध विषयांमधील पुस्तके मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहेत. परंतु असे असले तरी वाचन संस्कृती हळू-हळू कमी होत आहे. तरूणांमध्ये वाचनाची गोडी निर्माण व्हावी, त्यांना वाचनाचे महत्त्व कळावे यासाठी विविध उपक्रमांद्वारे जनजागृती निर्माण करण्याची गरज निर्माण झाली आहे. जागतिक पुस्तक दिनाच्या निमित्तने ‘युवा’ने घेतलेला हा आढावा

प्रतिक मुकणे - info@pratikmukane.com 

आर्थिक संपत्ती असलेली व्यक्तीच श्रीमंत असते, असे आपण नेहमी समजतो. पण बॅंक बॅलेन्स नसताना देखील या जगातील एक व्यक्ती खूप श्रीमंत असते असे म्हटले जाते, आणि ती व्यक्ती म्हणजे ‘पुस्तक प्रेमी’. ज्याच्याकडे पुस्तकांचा खजिना असतो, त्याच्याकडे ज्ञानाचे भंडार असते. चांगल्या पुस्तकांमुळे आपल्या संपूर्ण जिवनाला एक वेगळे वळण मिळते. कधीकधी न वाचलेल्या गोष्टी आपण एखाद्या पुस्तकात वाचतो आणि आपल्या विचारांमध्ये क्रांतिकारक बदल घडतो. विविध विषयांची चांगली पुस्तके आपल्याला जगण्याची नवी दिशा दाखवतात. पुस्तकांमधील समृ़द्ध विचारांचा आपल्या जीवनावर सकारात्मक परिणाम होतो आणि आयुष्याकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन कायमचा बदलून जातो. 

भारतात आपण विविध प्रकारचे दिन साजरे करतो. प्रत्येक दिवसाला एक वेगळे महत्त्व असते. परंतु ज्या पुस्तकांमुळे आपल्याला जगण्याची नवी दिशा मिळते, ज्या लेखकांच्या लिखाणामुळे क्षणात आपल्या आयुष्यावर सकारात्मक परिणाम होतो, त्या लेखकांचा आणि पुस्तकांचा आदर करण्यासाठी देखील एक विशेष दिवस साजरा होतो, हे कदाचितच सर्वांना माहित असेल. 

‘मिग्युएल दे सरवान्टेस‘ या प्रसिध्द लेखकाच्या सन्मानाप्रित्यार्थ स्पेनमधील पुस्तक विक्रेत्यांनी त्याच्या मृत्यूची तारिख निवडली आणि 23 एप्रिलचा संदर्भ पुस्तक दिनाशी जोडला गेला. मौराईस ड्रोवन, इन्का गार्सिलासो दे ला वेगा, हलदोर किल्जन लक्सनेस, व्ल्यादिमीर नबाकोव, जोसेफ प्ला आणि विल्यम शेकस्पिअर या लेखकांचा 23 एप्रिला रोजी जन्म-मृत्यू झाला होता. त्यामुळे या तारखेला अधिक महत्त्व प्राप्त झाले. 

वाचकांना प्रेरित करून त्यांच्या मनावर अधिराज्य गाजवणा-या साहित्यिकांचा आणि पुस्तकांचा सन्मान करण्यासाठी व वाचन संस्कृतीला प्रोत्साहन देण्यासाठी 1995 साली पॅरिस येथे झालेल्या परिषदेत युनेस्कोने 23 एप्रिल हा दिवस जागतिक पुस्तक आणि काॅपिराईट दिन म्हणून साजरा करण्याचा निर्णय घेतला. आज जवळपास 100 पेक्षा जास्त देशांमध्ये हा दिवस उत्साहात साजरा केला जातो. 

पूर्वी केवळ ‘वाचनालय’ हे पुस्तके वाचण्याचे आणि मिळण्याचे एकमेव ठिकाण होेते. लोक आवडीने वाचनालयास भेट द्यायचे. आज पुस्तके वाचण्याचे आणि खरेदी करण्याचे मोठो स्त्रोत निर्माण झाले आहे. तंत्रज्ञानामुळे चांगल्या पुस्तांचा आणि लेखकांचा प्रसार मोठया प्रमाणात होत आहे. फ्लिपकार्ड, होम शॉप-18, बुक गंगा, पेंगविंग बुक्स या आॅनलाईन संकेतस्थळांमुळे दर्जेदार पुस्तके चांगल्या किंमतीत घरपोच मिळतात. तर ‘किंडल ई-बुक’मुळे पुस्तके आॅनलाईन देखील वाचता येतात. असे असले तरी तरून पिढीला पुस्तके वाचण्याची फारशी ओढ उरली नासून वाचन संस्कृती हळू-हळू कमी होत असल्याचे विविध सर्व्हेक्षणातून निदर्षनात आले आहे. 

‘‘इतर देशांच्या तुलनेत आपल्या देशात जागतिक पुस्तक दिन मोठ्या प्रमाणात साजरा होत नसल्याची खंत वाटत असून विद्यार्थ्यांमधील वाचनाची सवय दिवसेनदिवस कमी होणे ही चिंतेची बाब असल्याचे मत ‘द  इकोनाॅमिक्स क्लब’ मुंबईचे अध्यक्ष शशी पन्नीकर यांनी व्यक्त केले. एप्रिल महिन्यात शाळा-महाविद्यालयांना सुट्टया असतात. त्यामुळे शाळा सुरू झाल्यावर, जून महिन्यात आपण पुस्तक दिन साजरा करायला हवा. विद्यार्थ्यांमधील पुस्तक वाचनाची गोडी निर्माण व्हावी यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करण्याची गरज निर्माण झाली आहे. शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये ‘लायब्ररी ब्लाॅग’, ‘ई-मेल’ आणि ‘एसएमएस’ या सारख्या सुविधांद्वारे विद्याथ्र्यांना नवीन साहित्याबाबत माहिती दिली पाहिजे,’’ असेही पन्नीकर म्हणाले.

शालेय अभ्यासक्रम सोडल्यास विद्यार्थी इतर पुस्तकांचे वाचन करण्यास कमी प्राधान्य देतात. समाजिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात आपल्या लिखाणाने मोलाचे योगदान देणा-या लेखकांबदल आदर वाढावा, तसेच वाचन संस्कृतीला प्रोत्साहन मिळावे, दर्जेदार साहित्य उपलब्ध व्हावे, यासाठी संपूर्ण जगभरात पुढाकार घेतला जात आहे. पुस्तक, नाटक आणि पटकथा वाचन स्पर्धा, निबंध लेखन स्पर्धा, बाल साहित्य संमेलन, उत्कृष्ट  बालसाहित्य पुरस्कार यासारखे उपक्रम राबवून वाचनाबाबत जनजागृती निर्माण केली जात आहे. 

‘‘पुस्त्कांचे वाचन करावे यासाठी कोणीच कोणावर दबाव टाकू शकत नाही. वाचनाची आवड ही स्वतःच निर्माण करायची असते. वाचनाचे महत्त्व आणि त्यामुळे आपल्या जीवनावर पडणारा प्रभाव, याबाबत विद्यार्थ्यांना  लहानपणापासूनच सांगितले पाहिजे,’’ असे मत आॅक्सफर्ड विद्यापिठातून शिक्षण घेतलेल्या अपूर्वा तुपदळे हिने व्यक्त केले. इंग्लंडमध्ये वाचनासाठी उत्कृष्ट सुविधा आहेत. प्रत्येक वयोगटातील वाचकांसाठी मोफत सुविधा पुरविल्या जातात. परंतु परदेशांच्या तुलनेत भारतातील वाचनालयांची स्थिती आणि विविध विषयांवरील पुस्तांकची असलेली उपलब्धता यामध्ये खूप विसंगती आहे,’’ असेही अपूर्वाला वाटते.

तर तंत्रज्ञान आणि ‘ई-बुक’ मुळे विद्यार्थ्यांमध्ये पुस्तक वाचनाची गोडी कमी होत असल्याचे सत्य कोणीही नाकारू शकत नाही, असे मत, ‘भारत फॉर  इंडिया’ या संकेतस्थळाच्या असोसिएट एडिटर राधिका गंगाधर यांनी व्यक्त केले. वाचनाची गोडी लहानपणापासूनच असणे आवश्यक आहे. कामाचा वाढता व्याप आणि वेेळेचा अभाव, यामुळे ई-बुकला प्राधान्य मिळत असले, तरी पुस्तक वाचण्याचा आनंद काही वेगळाच असतो. त्यामुळे आॅनलाईन साहित्याला प्राधान्य जरी मिळत असले, तरी कागदी पुस्तकांवर याचा फारसा परिणाम होण्याची शक्यता कमी आहे, असेही त्या म्हणाल्या. 

भारतात पुस्तक दिन साजरा करण्यास फारसे महत्त्व प्राप्त झालेले नाही. इतर अनेक देशांमध्ये या दिवशी पुस्तके आणि गुलाबाचे फुल भेट देऊन हा दिवस साजरा केला जातो. पुस्तकांशी आणि लेखकांशी संबंधित माहिती असणारे पोस्टर्स तयार करून ते वाटले जातात. तरूणांमध्ये वाचनाची आवड निर्माण करण्यासाठी महाविद्यालयांमध्ये पुस्तक प्रदर्शन भरवणे, स्थानिक प्रशासन, शाळा, महाविद्यालये आणि प्रकाशक यांच्या सहाय्याने लहान व मोठ्या शहरांमध्ये ‘बुक फेस्टिवल’चे आयोजन करून वाचन संस्कृतीला चालना देणे ही काळाची गरज बनली आहे.

Stop Rape Now

This article is published in April-2013 issue of  'YUVA' magazine of Rane Publication 

शरीर संबंध आणि लैंगिक अत्याचर

स्त्रियांवरील लैंगिक अत्याचर कमी व्हावेत, यासाठी कठोर कायदे अंमलात आणण्याची प्रक्रिया सुरू आहे. सहमतीने शरीर संबंध ठेवण्याच्या वयोमर्यादेत बदल केल्याने लैंगिक अत्याचार कमी होतील व बलात्काराच्या वाढत्या घटनांना आळा बसेल, असे मत काही तज्ज्ञांनी व्यक्त केले होते. पण जर स्त्रियांकडे बघण्याची मानसिकता बदलत नसेल, गुन्हेगाराला वेळेत कठोर शिक्षा होत नसेल; तर नवीन कायद्यांची अंमलबजावणी करून महिलांवरील अत्याचार कमी होतील का? वाढते लैंगिक अत्याचार व त्याबाबत समाजातील लोकांचे असलेले मत, याचा घेतलेला हा आढावा.

प्रतिक मुकणे (info@pratikmukane.com)

दिल्लीत एका तरूणीवर झालेल्या सामुहिक बलात्काराच्या घटनेने देशालाच नव्हे तर संपूर्ण जगाला हादरून सोडले. त्या घटनेच्या पार्श्वभूमिवर मांडण्यात आलेले बलात्कार विरोधी ‘महिला अत्याचार प्रतिबंधक विधेयक‘ नुकतेच संसदेच्या दोन्ही सभागृहानी मंजुर केले. वाढत्या बलात्काराच्या घटनांना आळा बसावा यासाठी सहमतीने शरीर संबंध ठेवण्याची वयोमर्यादा 18 वर्षांवरून 16 करण्याची मागणी या विधेयकाच्या अध्यादेशात करण्यात आली होती. परंतु या प्रस्तावाला काही पक्षांनी विरोध केला आणि वयोमर्यादा पूर्वीप्रमाणे 18 कायम ठेवण्यात आली. मात्र, कायदे असताना देखील समाजात बलात्काराच्या घटनांमध्ये वाढ का होत आहे? या गोष्टीचा विचार करण्याची गरज निर्माण झाली आहे. स्त्रियांकडे बघण्याची मानसिकता बदलत नसेल, गुन्हेगाराला वेळेत कठोर शिक्षा होत नसेल; तर नवीन कायद्यांची अंमलबजावणी करून देखील महिलांवरील अत्याचार कमी होतील का? हे प्रश्न अनुत्तरितच आहेत. 

पाश्चिमात्य संस्कृतीचा आपल्या संस्कृतीवर पडत असलेला प्रभाव बलात्काराच्या घटनांमध्ये वाढ होण्यास जबाबदार असल्याचे मत काही लोकांनी व्यक्त केले असले, तरी आपल्या देशातील कायदा-सुव्यवस्था देखील यासाठी तितकिच जबाबदार आहे. 

आपल्या देशातील कायद्यांमध्ये प्रत्येक गुन्ह्यंसाठी शिक्षेची तरतूद आहे. महिलांकडे कामुक वासनेने पाहणे, तिला लज्जा उत्पन्न होईल असे वर्तन करणे, महिलांना पाहून शेरेरेबाजी करणे, छेड-छाड काढणे या गुन्ह्यांसाठी शिक्षेची तरतूद असताना देखील महिलांचे लैंगिक शोषण थांबलेले नाही. विवाह करण्यासाठी मुलीचे वय 18 असणे आवश्यक आहे. मात्र, ग्रामिण भागात मुलगी 16-17 वर्षांची होताच तिला विवाहबद्ध केले जाते. तरूणांमध्ये व्यसनाचे प्रमाण कमी व्हावे यासाठी राज्य सरकारने मद्यपान करण्याची वयोमर्यादा 21 वर्शावरून 25 केली. परंतु त्या कायद्याचे पालन कोणीही करत नाही. नियम बनवले जातात, त्यांची अंमलबजावणी देखील होते, पण ती फक्त कागदोपत्री. 

बलात्कार करणा-या नराधमांमध्ये कोणत्याही प्रकारची भीती उरलेली नाही. समाजात आपल्याला कशी वागणूक मिळेल, समाज आपल्या बद्दल काय विचार करेल, या भितीपोटी अनेक वेळा पीडित महिला आणि तिचे कुटुंबिय झालेल्या अन्यायाबाबत गुन्हा दाखल करत नाहीत. जर एखाद्या आरोपीवर गुन्हा दाखल झाला तर तो फरार होतो, जर पकडला गेले, तर त्याला फक्त 7 ते 8 वर्षांची शिक्षा होते. तर काही गुन्ह्यंचा खटलाच 7 ते 8 वर्षे सुरू असतो. 

आपले मित्र-मैत्रिणी एखादी गोष्ट करतात म्हणून त्या गोष्टीचा अनुभव आपण देखील घेतला पाहिजे, असे तरूण पिढीला वाटते. पण त्या एका अनुभवाचे रूपांतर सवयिमध्ये कधी होते, हे त्यांना सुध्दा कळत नाही. तंबाखू, सिगारेट, दारू आणि ड्रग्जया बाबतीत जी बाब आहे, तिच ‘सेक्स’च्या बाबतीत सुध्दा आहे. प्रेम आणि सेक्स याविषयांवर जेव्हा चर्चा होते, तेव्हा प्रत्येक्षात त्याचा अनुभव घेण्याची लालसा तरूणंमध्ये निर्माण होते. भिन्नलिंगी व्यक्तींमध्ये निसर्गानेच प्रजननासाठी ओढ निर्माण केली आहे. हे आकर्षण सापेक्ष असते. मात्र, आकर्षण  अभिलाशा अणि वासना यात मोठा फरक असतो. आकर्षणा  नंतर सहवासातून प्रेम निर्माण होते. पण सहवास लाभला नाही तर त्याची जागा वासना घेते. व या वासनेतूनच विकृती निर्माण होऊन महिलांवरील लैंगिक छळाचे रूप धारण करते. काही जण इंटरनेवर उपलब्ध असणा-या पाॅर्न साईट्स आणि ब्ल्यू फिल्मस पाहून आपली शारीरिक भूक भागवतात. पण काही जणांना स्वतःवर ताबा ठेवता येत नाही, आणि ते ‘बलात्कार’ सारखा अपराध करून बसतात. 

वयाच्या 16व्या वर्षी मुलं-मुली प्रेमात पडतात. पण या वयामध्ये ‘सेक्स’ म्हणजे काय? ‘सेक्स’ कोणासोबत करावे? त्याचे दुष्परिणाम काय आहेत? हे समजण्या इतके ते समंजस असतात का? शारीरिक दृश्ट्या जरी त्यांची वाढ झाली असली, तरी मानसिक दृश्ट्या त्यांची तयारी असतेच असे नाही.  

समाजिक परिवर्तन आणण्यासाठी प्रसिद्धी माध्यमं प्रमुख भूमिका बजावतात. स्त्रियांना समान वागणूक मिळावी व त्यांच्यावरील अत्याचार थांबवावेत, यासाठी त्यांच्याकडून प्रयत्न केले जातात. मात्र, दुसरीकडे त्याच वर्तमानपत्रांमधील क्लासिफाईड जाहिरातींमध्ये ‘एस्काॅर्ट सेर्व्हिसेस’च्या जाहिराती छापून ‘सेक्स’ व्यावसायाला चालना दिली जाते. 

आपल्याकडे लैंगिक शिक्षणाचा अभाव नसला, तरी त्याबाबत योग्य माहिती विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहचत नाही. शहरातील पालक विविध विषयांवर आपल्या पाल्यांशी चर्चा करतात. परंतु जेव्हा लैंगिक शिक्षणाबाबत बोलण्याची वेळ येते, तेव्हा चर्चा करण्यास टाळाटाळ केली जाते. आपण या विषयावर आपल्या मुलांसोबत चर्चा कशी करायची हा प्रश्न त्यांना पडतो. ग्रामीण भागात तर ‘सेक्स’ ‘लिंग’ या शब्दांचा वापर करणे देखील अश्लील समजले जाते. मुळात, जगाचे ज्ञान घेत असताना विद्यार्थ्यांना  शरीर संबंधांबाबत योग्य माहिती देणे देखील तितकेच गरजेचे आहे.

‘नॅशनल ब्युरो ऑफ क्राईम’च्या अहवालानुसार देशात 2011 सालामध्ये 2 लाख 19 हजार 142 महिलांवर अत्याचार झाल्याची नोंद असून 2010 च्या तुलनेत त्यामध्ये 9 टक्कयांची वाढ झाली आहे. त्यापैकी 24 हजार 206 गुन्हे बलात्काराचे असून 2 हजार 582 पीडित मुली या अल्पवयिन आहेत. तर 4 हजार 646 मुली 14 ते 18 या वयोगटातील आहेत. 

महाराष्ट्रात 2012 या सालात 1 हजार 704 बलात्काराच्या गुन्ह्यंची नोंद झाली. त्यापैकी 924 मुली अल्पवयिन होत्या. आजही न्यायालयात बलात्काराचे 14 हजार खटले, विनय भंगचे 31 हजार आणि छेड-छाडीचे सुमारे 9000 खटले प्रलंबित आहेत.

संस्कृती, सभ्यता, सामाजिक परिवर्तन आणि स्त्रीला देवीचा दर्जा देऊन तिची पुजा करणारा देश अशी आपल्या राष्ट्राची संपूर्ण जगभरात प्रतिमा आहे. मात्र, देशातील व विदेशातील महिलांवर राज-रोजपणे होत असलेल्या बलात्कारांमुळे देशाची प्रतिमा मलिन होत आहे. त्यामुळे बुरसटलेल्या समाजाच्या प्राचिन विचारांना मूठमाती देण्याची व मानसिकता बदलण्याची गरज निर्माण झाली आहे.

जया वैद्य, वकील  

साधनांची आणि संधीची उपलब्धता, अर्थिक व शैक्षणिक बाबींचा अभाव आणि मानसिक खच्चिकरण अनेक वेळा बलात्कारासाठी करणीभूत ठरतात. त्यामुळे योग्य वेळी शरीर संबंध ठेवण्याच्या परिणामांबाबत जागृती निर्माण होणे आवश्यक  आहे. ‘गल्र्डफ्रेंड’ आणि ‘व्हर्जिनिटी’ या गोष्टी तरूणांमध्ये खूप प्रतिष्ठेच्या बनल्या आहेत. तसेच स्वतःची होणारी घुसमट आणि कुठेतरी स्त्रीवर आपल्ली सत्ता गाजविण्याच्या वृत्तीला युवा वर्ग बळी पडत असून बलात्कारा सारख्या घटना समाजात घडत आहेत. या रोखण्यासाठी समाजातील प्रत्येकाने, विशेष करून माध्यमांनी महत्त्वाची भूमिका घेणे गरजेचे आहे. 

दिपाली चव्हाण, पीआर कन्स्लटंट

शरीर संबंधांची वयोमर्यादा कमी केली तर त्याचे दुष्परिणाम स्त्रीला भोगावे लागतील. वयोमर्यादेत बदल केल्याने समाजात कोणतेही परिवर्तन होण्याची शक्यता कमी असून लैंगिक अत्याचाराला यामुळे आळा बसेल, असे वाटत नाही.

रश्मी जाधव-सोनावणे

18 वर्षांपेक्षा कमी वय असलेल्या मुली सहमतीने शरीर संबंध ठेवण्यास तयार असतातच असे नाही. वयाच्या 16 किंवा 18व्या वर्षी आपण शारीरिक संबंध ठेवायचे की नाही, हा निर्णय घेण्याइतकी समज त्यांच्यात नसते. जर शरीर संबंध ठेवण्याच्या वयोमर्यादेत बदल झाला, तर त्यामुळे शारीरिक अत्याचार वाढतील व झालेला प्रकार हा पीडित मुलीच्या सहमतीने झाल्याचे आरोपी सहज सिध्द करू शकतो. त्यामुळे कठोर कायदे अंमलात आणून आरोपिंना वेळेत शासन होणे आवश्यक आहे. 

तेजस हरड,  शिक्षा पॉवर 

शरीर संबंध साधण्याची वयोमर्यादा कमी करणे ही चांगली बाब असून किशोर  वयात शारीरिक रचनेत बदल होणे ही नैसर्गिक बाब आहे. 18 वर्षांखालील मुलं-मुली देखील सर्रासपणे लैंगिक संबंध ठेवतात, हे उघड सत्य आहे. परंतु समाजात होणारे लैंगिक अत्याचार हे सहमतीने होत नाहीत, त्यामुळे महिलांचे अत्याचार यामुळे कमी होणार नाहीत. 

राज शेटे, फोटोग्राफर

वयोमर्यादा कमी केली, तर तरूणवर्ग सुरक्षित शरीर संबंध ठेवेल. यामुळे समाजातील रोजच्या जीवनावर कोणताही वाईट परिणाम होणार नाही. परंतु याचबरोबर तरूणांनी सामाजिक आणि नैतिक जबाबदारीचे भान ठेवले पाहिजे. त्यासाठी त्यांना योग्य लैंगिक शिक्षण मिळणे तितकेच गरजेचे आहे. 

अभिषेक दांडेकर, प्रोफेसर-फोटोग्राफर

यंग जनरेशन मोठया प्रमाणात प्रगती करत असून सर्व बाबतीत मोकळेपणाणे वागतात. परंतु 16व्या वर्षी लैंगिक संबंध ठेवणे आणि ते सहमतीने ठेवणे म्हणजे काय? आपल्या जोडीदारावर प्रेम करणे आणि त्या प्रेमाची परिभाषा म्हणजे काय? ही बाब समजण्या इतके ते खरोखर समंजस असतात का हा प्रश्न कायम राहतो. शारीरिक संबंध ठेवले म्हणजे आपण जोडीदारावर प्रेम करतो आणि प्रेम करतो म्हणून त्याचा पुरावा देण्यासाठी शारीरिक संबंध ठेवले पाहिजेत असे मला वाटत नाही. 

प्रवीण मुकणे, हाय-व्हिजन संगणक प्रशिक्षण केंद्र

सहमतीने शरीर संबंध ठेवण्यासाठी असलेली वयोमर्यादा कमी केल्याने किंवा त्यात बदल केल्याने काही फरक पडेल, असे मला वाटत नाही. मुळात, फेसबुक, ट्विटर, गुगल प्लस या सारख्या सोशल साईट्समुळे निर्माण होणारे सामाजिक वातावरण लक्षात घेत, लैंगिक शिक्षण वयाच्या १३व्या वर्षापासून सक्तीचे केले पाहिजे 

जगभरात सर्वाधिक लैंगिक अत्याचार होत असलेले राष्ट्र 

 दक्षिण अफ्रिकाः सन 2010 मध्ये  दक्षिण अफ्रिकेत सुमारे 2 लाख 77 हजार गुन्हे दाखल झाले. मेडिकल रिसर्च काऊंसिलने केलेल्या सर्व्हेक्षणानुसार चार पैकी एका व्यक्तीने बलात्कार केल्याची कबुली दिली आहे. 

 अमेरिकाः 84 हजार पेक्षा अधिक गुन्हे दाखल

 भारतः 24 हजार 206 गुन्ह्यंची नोंद

 इंग्लंडः 16 हजार गुन्ह्यंची नोंद. संशयित आरोपी दोशी आढळल्यास, मरेपर्यंत जन्मठेप ही          सर्वाधिक ठोठावली जाणारी शिक्षा.

 जर्मनीः युरोप मध्ये बलात्काराच्या सर्वाधिक गुन्ह्यंची नोंद जर्मनीमध्ये झाल्याचे आढळले. सुमारे 8 हजार गुन्ह्यंची नोंद 2010 साली झाली होती.

 रशियाः जवळपास 5 हजार गुन्ह्यंची नोंद. दोषी आरोपीस 4 ते 10 वर्षांच्या शिक्षेची तरतूद.

Source: Alzajeera and Avert.org                                            

****************************************

Destination Mount Everest

This article is published in March-2013 issue of  'YUVA' magazine of Rane Publication 

Destination Mount Everest

आजवर अनेक गिर्यरोहकांनी माऊंट एव्हरेस्ट हे शिखर गाठले असून जागतिक विक्रम प्रस्थापित केले आहेत. परंतु पहिल्यांदाच भारतातील एकाच शाळेतील विद्यार्थ्यांचा एक संघ, ‘एव्हरेस्ट टेक्स’ची जयंती साजरी करण्याच्या निमित्ताने एव्हरेस्ट शिखर गाठून जागतिक विक्रम करण्यासाठी सज्ज झाला आहे.  

प्रतिक मुकणे

‘एव्हरेस्ट टेक्स’च्या 60व्या जयंतीचे औचित्य साधून देशातील तरूणांमध्ये धाडसी खेळांविषयी जागृती निर्माण करण्यासाठी, तसेच पुढच्या पिढीला अॅड्व्हेन्चरस् खेळांबाबत प्रेरित करून त्यांचे मनोबल वाढविण्यासाठी ‘वूडलॅंड’ या कंपनीने पुढाकार घेतला आहे. ‘टिन्स टेम एव्हरेस्ट’ या प्रकल्पा अंतर्गत हिमाचल प्रदेश मधील सनवार येथील ‘द लाॅरेन्स  स्कुल’ या एकाच शाळेतील सहा विद्यार्थ्यांच्या एका चमूला ही कंपनी एव्हरेस्ट शिखर गाठण्यासाठी पाठवत आहे. आश्चर्याची बाब म्हणजे या अॅड्व्हेन्चरमध्ये सहभागी होणारे सर्व विद्यार्थी हे केवळ 16 वर्षांचे आहेत.

सात महिन्यांअगोदर जेव्हा ही कल्पना राबविण्याचा निर्णय घेण्यात आला, तेव्हा जवळपास 30 तरूणांनी एव्हरेस्ट शिखर गाठण्यासाठी सहभागी होण्याची इच्छा व्यक्त केली होती. पंरतु शाररिक क्षमता आणि एलिमिनेशन राऊंडमध्ये केवळ 12 विद्यार्थी यशस्वी झाले. तर अंतिम चाचणीत केवळ सहा विद्यार्थी पात्र ठरले.

‘टिन्स टेम एव्हरेस्ट’ अंतर्गत शिखर गाठण्यासाठी जाणा-या विद्यार्थ्यांमध्ये  लाॅरेन्स शाळेतील हकिकत सिंग ग्रेवाल, गुरूबादत सिंग, अजय सोहल, पृथ्वी सिंग, शुभम कौशिक आणि फतेह सिंग यांचा समावेश असून, ‘हिमालयन माऊंटेनेरिंग’ या संस्थेचे मुख्याध्यापक कर्नल निरज राणा यांच्या नेतृत्वाखाली हे विद्यार्थी सुमारे 8 हजार 850 मिटरचे एव्हरेस्ट शिखर गाठणार आहेत.

‘‘एव्हरेस्टची सर्वोच्च पातळी गाठण्यासाठी आपली निवड होणे आणि इतक्या तरूण वयात ही संधी मिळणे हे आपले भाग्यच असून, स्वतःची एक वेगळी ओळख निर्माण होईल व आत्मविश्वास देखील वाढेल’’, असे अजय सोहल याने सांगितले .

तर आपण केवळ शिखर गाठत नसून, स्वतःला एका सर्वेच्च स्थानावर घेऊन जातो, हे सांगणा-या सर एडमंड हिलरी यांना आपले प्रेरणास्थान मानणा-या पृथ्वी सिंग याचे शिखर गाठण्याचे स्वप्न वास्तवात उतरले असून त्याचा आपल्या संपूर्ण जीवनावर सकारात्मक परिणाम, अशी त्याची भावना आहे. 

या अगोदर देखील एव्हरेस्ट शिखर चार वेळा गाठणारा पहिला भारतीय ठरलेल्या लोवराज सिंग धरमशक्तू याला गेल्यावर्षी एव्हरेस्टचा परिसर स्वच्छ करण्यासाठी ‘प्रो प्लॅनेट क्लाइंब्स एव्हरेस्ट’ या प्रकल्पा अंतर्गत  ‘वूडलॅन्ड’ने पाठवले होते. तर प्रथमच जगातील एकाच शाळेतील सहा विद्यार्थ्यांच्या संघाला सर्वोच्च शिखरावर जागतिक विक्रम करण्यासाठी पाठवत असल्याने हा ऐतिहासिक प्रकल्प ठरेल, असे वूडलॅंडचे व्यवस्थापकिय संचालक हरकिरत सिंग म्हणाले.

शिखर गाठण्याच्या या उपक्रमात सहभागी झालेले सर्व विद्यार्थी आपला प्रवास 6 एप्रिल 2013 रोजी सुरू करतील. 6 एप्रिलला ते दिल्लीहून काटमांडूला रवाना होतील व काटमांडूत तीन दिवस मुक्काम करतील. तर 10 एप्रिलला लुकलासाठी रवाना होतील व 11 ते 19 एप्रिल या कालावधीत ‘एव्हरेस्ट बेस कॅम्प’ पर्यंत ट्रेक करून मुख्य प्रवासाला सुरूवात करतील.

  

कोणत्याही परिस्थितीत हार न मानता, झुंज देत उर्वरित आयुष्य एखाद्या चॅम्पियन प्रमाणे जगणे ही बाब  धाडसी पाऊल उचलण्यास नेहमी प्रेरणा देते. त्यामुळे हे शिखर मी माझ्या कुटुंबासाठी, शाळेसाठी आणि देशासाठी यशस्वीपणे गाठणार असल्याचे शुभम कौषिक याने सांगितले.

एव्हरेस्ट गाठण्यासाठी पात्र ठरलेल्या सर्व विद्यार्थ्यांचे मनोबल व शाररिक क्षमता वाढविण्यासाठी सप्टेंबर ते जानेवारी या पाच महिन्याच्या कालावधीत त्यांना प्रशिक्षण देण्यात आले आहे. ‘हिमालयन माऊंटेनेरिंग’ या संस्थेतून त्यांनी प्रशिक्षण घेतले आहे. प्रशिक्षणाचा भाग म्हणून या विद्यार्थ्यांनी सिक्किम मधील ‘फ्रे’(5,830 मीटर) आणि ‘बी.सी.राॅय’ (5,182 मीटर) हे शिखर पार केले आहे. तसेच ‘थर’ या वाळवंटात एक हजार किलोमिटर अंतराच्या सायकलिंगचे देखील प्रशिक्षण घेतले आहे. जगात पहिल्यांदाच शाळेतील विद्यार्थ्यांचा संघ एव्हरेस्ट शिखर गाठण्यासाठी जात असून ही खूप आव्हानात्मक गोष्ट आहे. हे शिखर गाठण्यासाठी विद्यार्थ्यांनी आपले मनोबल वाढवले असून आवश्यक सर्व प्रशिक्षण घेतले असल्याचे कर्नल निरज राणा म्हणाले. 

वातावरणात बदल न झाल्यास हे विद्यार्थी ठरलेल्या तारखेनुसार 26 ते 28 मे या कालावधील एव्हरेस्ट गाठतील. सर्वोच्च शिखर गाठण्याच्या त्यांच्या या प्रवासाचे चित्रिकरण देखील करण्यात येणार असून, एव्हरेस्टचे अंतिम टोक यशस्वी रित्या गाठले तर शाळेतील विद्यार्थ्यांचा एक संघ एव्हरेस्ट शिखरावर जाण्याचा हा जागतिक विक्रम होईल.

यशोगाथा महिलांच्या भरारीची

This article is published in March-2013 issue of  'YUVA' magazine of Rane Publication 

यशोगाथा महिलांच्या भरारीची 

भारत देश हा जगातील सर्वात मोठा लोकशाही असलेला राष्ट्र आहे. महासत्ता बनण्याच्या दृष्टीने आपल्या राष्ट्राची वाटचाल सुरू आहे. परंतु आजही देशातील बहुसंख्य स्त्रियांना असमान वागणूक मिळत असून त्यांना दुय्यम स्थान दिले जात आहे. मात्र, असे असले तरी परिस्थितीशी झुंझ देत काही महिला आज पुरुषांच्या बरोबरीने वाटचाल करून जागतिक पातळीवर आपला ठसा उमटवत आहेत. आंतरराष्ट्रीय महिला दिनाच्या निमित्ताने आम्ही आपल्याला ओळख करून देणार आहोत अशाच काही कर्तुत्वान आणि यशस्वी महिलांची.

प्रतिक मुकणे- Email: info@pratikmukane.com  

औद्योगिक क्रांतीच्या सुरूवातीपासूनच युरोप आणि दक्षिण अमेरिकेतील महिलांनी पुरुषांच्या बरोबरीने प्रगती करण्यास सुरूवात केली. पच्शिम राष्ट्रांमध्ये स्त्री-पुरुष यांच्यामध्ये दुजाभाव न करता त्यांना समान वागणूक दिली जाते. मात्र, काही ठराविक देश वगळल्यास, बहुसंख्य देशांमधील स्त्रियांना आजही असाय्य पद्धतीत जीवन जगावे लागत आहे.

आपल्य देशातील संस्कृती, एकता आणि विविधता याबद्दल जगभरात बोलले जाते. देशाला स्वातंत्र मिळून 64 वर्षे उलटली असून विकासाची परिभाशा हळू-हळू बदलत आहे. तरी देखील स्त्रियांना आज समाजात दुय्यम दर्जाचे स्थान दिले जात आहे. मात्र, असे असले तरी परिस्थितीवर मात करत आपल्या देशातील महिला आता सामाजिक, आर्थिक, औद्योगिक, राजकीय, क्रीडा अशा विविध क्षेत्रात मोलाची कामगिरी बजावत असून स्वतःची ओळख निर्माण करत आहेत. राजकारणात विरोधी पक्ष नेते पदापासून ते मुख्यमंत्री, लोकसभा अध्यक्षा, राष्ट्रपती, पंतप्रधान, अशी सर्वोच्च पदे भूषवित आहेत. इतकेच नव्हे तर काही महिलांनी जगातील 100 शक्तिशाली व्यक्तींच्या यादीत येण्याचा मान देखील पटकावला आहे. आयसीआयसीच्या चंदा कोचर, पॅपसिकोच्या इंद्रा नुई, बायोकॉनच्या किरन मजुमदार, मायक्रोसाॅफ्ट इंडियाच्या निलम धवन यांच्या सारख्या महिलांनी जागतिक उद्योक विश्वात आपला दरारा निर्माण केला आहे.

काही वर्षांपूर्वी केवळ पुरुषवर्गच व्यावसाय करू शकतो असे समजले जायचे. स्त्री म्हटले की तिचा संबंध केवळ ‘मुल आणि चूल’ यांच्याशीच जोडला जायचा. मात्र, जागतिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे आज परिस्थिती तशी राहिलेली नाही. शिक्षणाचा प्रसार आणि जनजागृतीमुळे केवळ घराच्या चार भिंतित आपले जीवन जगणा-या महिला चैकटीच्या बाहेर पडून आपल्या कर्तुत्वाने स्वताःचे अस्तित्व निर्माण करत आहेत. करिअर आणि कुटुंब यांचा समतोल राखत, ‘चुल आणि मुल’ संभाळणा-या स्त्रियांनी आपले अस्तित्व केवळ स्वैपाकाच्या खोलीपूर्ता मर्यादित न राखत ते स्पर्धात्मक क्षेत्रांमध्ये देखील निर्माण केले आहे. अंगी असलेली कला कौशल्य केवळ चार भिंतींच्या आत दडवून न ठेवता पुरुषांच्या बरोबरीने स्त्रियांनी एनर्जी, इलेक्ट्रोनिक्स, इंजिनिअरिंग, बांधकाम, विपणन, आय.टी, बीपीओ, अशा विविध क्षेत्रांपर्यंत मजल मारली आहे. कोणाचाही पाठिंबा नसताना देखील अनेक महिलांनी संघटित होऊन लघु व मध्यम उद्योग सुरू केले असून, त्यामुळे अनेकांना रोजगार उपलब्ध झाला आहे. 

स्वताःच्या जिद्दीने आणि कष्टाने नवे विश्व निर्माण करण्याची महत्त्वकांक्षा आज स्त्रिया बाळगत आहेत. केवळ सामाजिक न्याय मिळवून देण्यासाठीच नाही, तर देशातील गरिबी संपुष्टात आणण्यासाठी व देशाच्या सामाजिक व आर्थिक विकासामध्ये महिलांचा सहभाग असणे आवश्यक आहे. मात्र, असे असतानाही देशातील महिलांना हुंडाबळी, शारीरिक व लैंगिक अत्याचार, बलात्कार अशा अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. माणुसकिला काळीमा फासणा-या स्त्री भ्रूण हत्या या सारख्या घटना आज देखील घडत आहेत. सुशिक्षित कुटुंबात देखील स्त्री अर्भक जन्माला येताच ती ‘नकोशी’ होते. सातारा जिल्हयात आंगणवाडी सेविका आणि आरोग्य सेवेतील कर्मचा-यांद्वारे करण्यात आलेल्या सर्वेक्षणात ज्वाली, माण, पाटन, खंडाळा आणि फलटन या भागांमध्ये 222 मूली या ‘नकोशी’ (मुलगा हवा असताना, मुलगी जन्माला आली म्हणून ती नकोशी) या नावाच्या असल्याचे आढळल्या. 

जरी काही महिलांनी विविध क्षेत्रात आपला ठसा उमटावत सर्वोच्च स्थान मिळवले असले तरी,  समाजातील सकुंचित वृत्तीला बळी पडत असलेल्या लाखो स्त्रियांना मानाचे स्थान व समान संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी व महिला सक्षमीकरणासाठी ठोस पाऊल उचलले गेले पाहिजे. देशातील प्रत्येक व्यक्तीने पुढाकार घेऊन खंबीरपणे त्यांच्या मागे उभे राहणे ही काळाची गरज असून आगामी काळात पुरुषांप्रमाणे महिलांना देखील प्रत्येक क्षेत्रात समान दर्जा मिळेल अशी अपेक्षा आंतरराष्ट्रीय महिला दिनाच्या निमित्ताने करूया. 

आंतरराष्ट्रीय महिला दिनाच्या निमित्ताने जाणून घेऊया 

काही कर्तुत्वान आणि यशस्वी महिलांच्या भरारीची यशोगाथा 

‘प्रतिबंधात्मक आरोग्य तपासणी’ जनजागृतीसाठी केला आरोग्य क्षेत्रात प्रवेश 

नावः कांचन नयकावाडी

पदः संस्थापक आणि व्यवस्थापकीय संचालक

आपल्या जवळची एखादी व्यक्ती अनपेक्षितपणे आपल्याला कायमची सोडून गेली तर ती परिस्थिती आपल्याला बरेच काही शिकवून जाते. आर्थिक दृष्ट्या भक्कम असताना देखील प्रतिबंधात्मक आरोग्य तपासणी न केल्यामुळे कांचन नयकावाडी यांच्या वडिलांना कर्करोग असल्याचे निदान अंतिम टप्प्यात झाले व वयाच्या 50व्या वर्षीच त्यांना प्राण गमवावे लागले. कर्करोग, हृदयविकार आणि मधुमेह या सारख्या आजाराचे निदान योग्यवेळी नाही झाले तर पैसा, तंत्रज्ञान, वीमा योजना अथवा कोणत्याही गोष्टी आजार बळावण्यापासून वाचवू शकत नाहीत. अपु-या सोयी-सुविधांमुळे आपल्या देशात आजार बरा करण्यापेक्षा तो प्रतिबंधात्मक कसा करता येईल, यावर जास्त लक्ष केंद्रीत केले जात असल्याचे कांचन नयकावाडी यांच्या लक्षात आले. यासाठी आपण काही करू शकतो का? असा विचार त्यांच्या मनात आला व त्यातुनच सुरूवात झाली ती आज नावारूपाला आलेल्या ‘इंडस हेल्थ प्लस’ या कंपनीची.  

सामान्य गृहिणी यशस्वी उद्योजक कशी बनू शकते याचे उत्त्म उद्हारण म्हणजे ‘इंडस हेल्थ केअर’च्या कांचन नयकावाडी. मुंबईत जन्मलेल्या आणि वाणिज्य शाखेमधून आपले शिक्षण पूर्ण करणा-या कांचन नयकावाडी या आयुष्यभर खाजगी संस्थेत नोकरी करू शकल्या असत्या. परंतु कर्करोग, हृदयविकार आणि मधुमेह या आजारांमुळे देशातील 30 ते 60 या वयोगटातील लोकांच्या मृत्यूचे प्रमाण वाढत असल्याचे त्यांच्या निदर्शनात आले. त्यामुळे लोकांमध्ये ‘प्रतिबंधात्मक आरोग्य तपासणी’ बाबत जनजागृती निर्माण करण्यासाठी त्यांनी ‘हेल्थकेअर’ सेक्टर मध्ये प्रवेश केला. 2000 साली पुण्यातील इडन सभागृहात  3000 चैरस फुटांच्या जागेवर स्वतः बचत केलेल्या पैशातून, केवळ 8 लोकांसोबत ‘इंडस हेल्थ प्लस’ची सुरूवात केली होती. आज त्याचे 100 कोटींच्या ‘हेल्थ केअर’ इंडस्ट्री मध्ये रूपांतर झाले आहे. गेल्या 11 वर्षांच्या कालावधीत इंडसने आपला विस्तार 26 शहरांमध्ये केला असून 48 केंद्र सुरू केली आहेत. तर सुमारे 400 कर्मचारी काम करत आहेत. 

नागरिकांनी जर आपल्या कल्पनेचा ‘प्रतिबंधात्मक आरोग्य सेवा’ असा अर्थ लावला तर आपले जीवन धोक्यात येईल, अशी  शंका जेव्हा काही डॉक्टरांनी उपस्थित केली, तेव्हा एक उद्योजक म्हणून त्यांच्या समोर खरे आव्हान उभे राहिले. कारण कोणताही आजार नसताना किंवा आजाराची लक्षणे नसताना आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी वैद्यकीय तपासणी करण्याच्या कल्पनेशी  आपल्या देशातील नागरिक अजून एकरूप झालेले नाहीत. त्यामुळे याबाबत जनजागृती करणे ही देखील त्यांच्यासाठी महत्त्वाची बाब होती. 

‘इंडस हेल्थ प्लस‘ने आजपर्यंत 3.6 लाख पेक्षा जास्त लोकांची तपासणी केली असून भारतातील सर्वातमोठी प्रतिबंधात्मक आरोग्य तपासणी करणारी कंपनी म्हणून ओळखली जाते. आगामी काळात संपूर्ण देश  भरात ‘प्रतिबंधात्मक आरोग्य तपासणी’ क्रेंद्र सुरू करून 25 दशलक्ष लोकांपर्यत पोहोचण्याचा त्यांचा मानस आहे. तसेच दक्षिण आशिया, दक्षिण पूर्व आशिया, लॅटिन अमेरिका आणि अफ्रिका या भागांमध्ये देखील विस्तार करण्याची त्यांची इच्छा आहे. 

देशातील स्त्रिया एका बाजूला पारंपारिक भूमिकेतून बाहेर पडून पुरुषांप्रमाणेच स्वतःच्या कर्तुत्वाने आपल्या पायावर उभ्या राहत आहेत. करिअर आणि कुटुंब या दोन्ही गोष्टींचा समतोल राखत आहेत. मात्र, असे असतानाही काही समाज कंठक महिलांच्या स्वातंत्र्यावर नियंत्रण आणण्याचा प्रयत्न करत असल्याची खंत त्यांना वाटते. 

सामाजिक आणि आरोग्य क्षेत्रात त्यांनी दिलेल्या योग्दानासाठी त्यांना 

• 'वूमन लिडर इन हेलथकेअर' या पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
• 2012 यावर्षीचा बारसेलोना चेंबर ऑफ कॉमर्स, चेंबर ऑफ कॉमर्स मॅनहॅथन आणि फिक्की यांच्या संयुक्त विद्यमाने दिला जाणारा ‘आय डब्लू इ सी’-2012 या  पुरस्काराने सन्मानीत करण्यात आले आहे.
• वूमन इन बिझनेस हा 2012 सालचा ‘स्टिव्ही पुरस्कार‘ त्यांना न्यूयॉर्क येथे झालेल्या एका कार्यक्रमात प्रदान करण्यात आला. त्याच बरोबर ग्राहक सेवेसाठी आशियातील महिला उद्योजक श्रेणीत त्यांना सुवर्ण पदकाने सन्मानित करण्यात आले.  

पाच लाख लोकांना उपलब्ध करून दिला रोजगार  

नांवः वर्षा मधुसूधन सत्पाळकर

पदः अध्यक्ष व व्यवस्थापकीय संचालक, मैत्रेय समूह

बेरोजगारांना रोजगार उपलब्ध करून देऊन त्यांचे जीवनमान उंचावण्याच्या ध्येयाने प्रेरित होऊन मधुसूदन सत्पाळकर यांनी 1998 मध्ये ‘नेटवर्क मार्केटिंग’च्या माध्यमातून ‘मैत्रेय’ या कंपनीचा पाया रचला. परंतु दुर्दैवाने ‘मैत्रेय’ची स्थापना होऊन केवळ पाच वर्ष उलटली असताना त्यांचे निधन झाले. मात्र, अशा परिस्थितीत देखील न डगमगता पतीच्या निधनानंतर केवळ तीन दिवसातच वर्षा सत्पाळकर यांनी उद्योगाची धुरा हाती घेतली, व दहा वर्षाच्या कालावधीत रियॅलिटी, पब्लिकेषन, हॉस्पिटॅलिटी, कम्युनिकेशन आणि रूरल ग्रोथ व्हेंचर अशा विविध क्षेत्रात प्रवेश करून 500 कोटींपेक्षा अधिक उलाढाल असलेल्या ‘मैत्रेय’ समूहाला नावारूपाला  आणले आहे. 

बिझनेस चालविण्याचे कोणतेही शिक्षण व अनुभव नसताना देखील अपघानाने उद्योग क्षेत्रात आलेल्या ‘स्वयंप्रेरणादायी’ आणि वेळप्रसंगी नवीन मार्ग शोधून त्यातून बाहेर पडणा-या वर्षा सत्पाळकर यांनी संसार बाजूला ठेवून उद्योग क्षेत्रात प्रेवेश केला. पण त्यांच्यासाठी हा मार्ग सोपा नव्हता. पतीच्या निधनानंतर पाच वर्षाच्या मुलीचा सांभाळ करत त्यांनी जेव्हा ‘मैत्रेय’ची जबाबदारी हाती घेतली, तेव्हा त्यांच्या अननुभवाचा गैरफायदा घेऊन अनेकांनी त्यांना फसविण्याचा प्रयत्न केला. पण पतीप्रमाणेच अफाट कष्ट आणि माणसांची चोख पारख या जोरावर त्या न डगमगता उभ्या राहिल्या. 

‘मैत्रेय’ची धुरा हाती घेताच, अत्यंत कमी कालावधीत त्यांनी अनेक महत्त्वपूर्ण निर्णय घेतले. जळगांवमधील ‘मैत्रेयाज’ हॉटेलच्या जागी क्लब बांधयची योजना होती. मात्र, त्यांनी त्या ठिकाणी हॉटेल बांधले व केवळ तीन वर्षात त्या हॉटेलला  त्रितारांकित दर्जा मिळवला. विशेष म्हणजे खानदेशातील हे एकमेक त्रितारांकित हॉटेल आहे.

बांधकाम क्षेत्रात जेव्हा त्यांनी प्रवेश केला, तेव्हा ‘प्राॅफिट मार्जिन’ किती ठेवायचं, लॅंड डील कसं क्लोज करायचं, काय बोलायचं, काय नाही बोलायचं या गोष्टींचे शिक्षण घेणे त्यांच्या समोर एक आव्हान होते. परंतु त्या सर्व प्रश्नांवर मात करत त्यांनी वसई, विरार, जळगांव व सांगली या भागात गृहनिर्माण प्रकल्प पूर्ण केले आहेत. नाशीकला 40 बंगल्यांचा ‘पांडववन’ हा प्रकल्प उभारला आहे. मुंबईजवळ ससूनवघर येथे 96 शाही बंगल्यांचा प्रकल्प उभारण्याची त्यांची योजना आहे. त्याचप्रमाणे पुणे, नागपूर, औरंगाबाद, वसई, धुळे, जळगांव येथे सर्वसामान्यांना परवडण्याजोगी घरं बांधण्याचे ध्येय असून बांधकाम क्षेत्रात ‘मैत्रेय’ हा स्वतःचा ब्रॅंड प्रस्थापित करण्यासाठी त्यांची घौडदौड सुरू आहे. 

ग्रामीण भागाचा चेहरा मोहरा बदलण्याच्या दृश्टीने ग्रामीण भागातील युवकांना गावांमध्येच ‘व्हाईट कॉलर्ड’ जॉब्स मिळवून देण्यासाठी कंपनीने अलिकडेच ‘मैत्रेय रूरल ग्रोथ व्हेंचर प्रा.लि.’ ही कंपनी स्थापन केली आहे. या कंपनीतर्फे विदर्भातील यवतमाळ जिल्हयातील अविकसीत अशा वणीमध्ये पहिले ‘रूरल बीपीओ’ सुरू करण्यात आले असून त्यात 80 टक्के मुली काम करतात. इलेक्ट्रोनिक मिडीयात पदार्पण करण्यासाठी चित्रपटांच्या शतकपूर्तीचे योग साधून ‘मैत्रेय मास मिडीया प्रा.लि.’ ही कंपनी स्थापना करून ‘टपाल’ या पहिल्या चित्रपटाची घोषणा केली आहे.  

उद्योग वाढवताना आपण सामाजिक भान, माणुसकी जपली पाहिजे व त्यासाठी ‘मैत्रेय’ फाऊंडेषनच्या मध्यमातून वर्षा  सत्पाळकर यांनी बोईसर जवळचं ‘गुंदले’ हे गांव दत्त्क घेतले आहे. तसेच आरोग्य कलापीठ व ज्ञानपीठाच्या माध्यमातून राज्यभर विविध उपक्रम राबविले आहेत. 

दहा पेक्षा अधिक कंपन्या आणि 500 कोटींपेक्षा अधिक उलाढाल असलेला ‘मैत्रेय समूह’ आज विविध क्षेत्रात भरारी घेत आहे. केवळ एक-दोन नव्हे तर तब्बल 9 राजयांमध्ये पसरलेला व सुमारे 5 लाख लोकांना रोजगार मिळवून देणारा ‘मैत्रेय’ उद्योग समूहाची धुरावर्षा मधुसूधन सत्पाळकर यशस्वीपणे संभाळत आहेत.

परिस्थितीला शरण न जाता धैर्याने उभे राहणा-या व अनेक महिलांसाठी प्रेरणास्थान असल्यालेल्या वर्षा सत्पाळकर यांच्या कर्तुत्वाची दखल घेत त्यांना विविध पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. सहयाद्री वाहिनीचा ‘हिरकणी’ पुरस्कार, ‘डीएस्के सेल्फ मेड मॅन पुरस्कार ’, ‘प्राईड ऑफ इंडिया’, तसेच पब्लिक रिलेशन काऊंसिल ऑफ इंडिया तर्फे दिल्या जाणा-या चाणक्य सर्वश्रेष्ट उद्योजक पुरस्काराने त्यांना नुकतेच सन्मानित करण्यात आले आहे.

‘माणदेशी ’च्या माध्यमातून केले सामाजिक आणि आर्थिक परिवर्तन 

नांवः चेतना सिन्हा

पदः अध्यक्ष, माणदेशी महिला सहकारी बॅंक

मुंबईतील इंग्रजी माध्यमातून शिक्षण झालेल्या, अर्थशास्त्र या विषयात पदवी मिळवलेल्या, शेतकरी व सामाजिक कार्यकर्त्या, महिलांच्या प्रेरणास्थान आणि मार्गदर्शक, अशी ओळख आहे ती चेतना सिन्हा यांची. आनिबाणीच्या काळात जयप्रकाश  नारायण यांच्या नेतृत्वाखालील चळवळीत सक्रिय सहभाग घेतेलेल्या सिन्हा या विवाहानंतर सातारा जिल्हयातील म्हसवड सारख्या ग्रामीण भागात आल्या. महिलांना आर्थिक-सामाजिक पाठबळ देणारी चळवळ उभी करून ‘माणदेशी  महिला सहकारी बॅंके’ची स्थापना केली व आजवर हजारो ग्रामीण आणि अशिक्षित महिलांना स्वतःच्या पायावर उभे केले आहे.

1970 च्या आधी म्हसवड हे सुखी आणि समृ़द्ध गाव होते. तेथे मोठया प्रमाणात कापसाचे उत्पादन व्हायचे. परंतु 1970 च्या दशकात आलेल्या दुष्काळामुळे गावातील शेतकर्यांची परिस्थिती बिकट झाली. परिणामी रोजगार मिळविण्यासाठी पुरुष मंडळी दुस-या शहरात स्थलांतार करायचे व कुटुंबाचा सर्व भार महिलांवर पडायचा. त्यामुळे म्हसवडला आले असताना चेतना सिन्हा यांनी स्थानिकांच्या समस्या समजून घेतल्या व दुष्काळात सरकारकडून मिळणा-या योजनांचा ग्रामस्थांना लाभ मिळवून दिला. रोजगारासाठी स्थानिकांचे होणारे स्थलांतर रोखण्यासाठी व आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी त्यांनी 1996 साली 'माणदेशी'  फाऊंडेशनची स्थापना केली. दरम्यान, गावात बॅंक सुरू करण्याचा विचार त्यांच्या मनात घोळू लागला. त्या दृश्टीने त्यांनी प्रयत्न सुरू केले व रिझर्व्ह बॅंकेच्या नियमांची माहिती मिळवली व आवश्यक असलेला पैसा उभा करून प्रस्ताव बॅंकेकडे पाठवला. मात्र, सर्व संचालकांना लिहिता वाचता येत नसल्यामुळे त्यांनी सहीच्या जागी अंगठ्याचा ठसा उमटवला होता. त्यावर आक्षेप घेत रिझर्व्ह बॅंकेने प्रस्ताव फेटाळून लावला. तीन वर्षे अथक परिश्रम करून त्यार केलाला प्रस्ताव बँकेने आपल्याला लिहिता-वाचता येत नसल्यामुळे फेटाळल्याचे जेव्हा संचालिकांच्या लक्षात आले, तेव्हा त्यांनी स्वतः पुढाकार घेऊन शिक्षण घेतले. काही कालावधीनंतर त्यांनी प्रस्ताव पुन्हा तयार केला  व अखेर रिझर्व्ह बॅंकेच्या ‘चीफ जनरल मॅनेजर’ यांची परवानगी मिळवली.

ऑगस्ट 1997मध्ये चेतना सिन्हा यांनी ‘माणदेशी' महिला सहकारी बॅंके’चा शुभारंभ केला. दुस-या दिवशी बॅंकेत खाते उघडण्यासाठी मोठी गर्दी होईल अशी सर्व संचालकांना अपेक्षा होती. मात्र, तसे घडलेच नाही. त्यामुळे सिन्हा यांनी गावातील महिलांना भेटण्यास सुरूवात केली. पोटा-पाण्यासाठी काम करत असल्यामुळे महिलांना बॅंकेत येण्यासाठी वेळ नसल्याचे त्यांच्या लक्षात आले. त्यामुळे बॅंकेनेच महिलांकडे जाण्याचे ठरवले व पैसा गोळा करण्यासाठी महिला प्रतिनिधींची नेमणूक केली. बघता बघता बॅंकेच्या कामाला वेग येऊ लागला आणि पहिल्या वर्षीच बॅंकेने 6 लाखांचे शेअर आणि 66 लाखांचे डिपाॅझिट जमा झाले.

छोट्या व्यावसायांना कर्ज दिले जात नाही. त्यामुळे त्यांनी नवीन योजना सुरू करून वाळू वाहतूक, दूध विक्री, खानावळ, बुरूड काम, चहा-वडापावची गाडी चालवणा-या महिलांना कर्जवाटप करण्यास सुरूवात केली. तसेच महिलांनी उद्योग क्षेत्रात प्रवेश  करावा म्हणून त्यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी ‘माणदेशी' तरंग वाहिनी’ हे कम्युनिटी रेडियो केंद्र सुरू केले.

महिलांना तंत्रज्ञान, अर्थकारण, विपणन, फोटोग्राफी, स्क्रिन प्रिंटिंग, इंगजी भाषा व संगणक आदी गोष्टींचे प्रशिक्षण देण्यासाठी ‘एचएसबीसी’च्या सहाय्याने ’माणदेशी' उद्योगिनी’ या ‘बिझनेस स्कुल’ची स्थापना केली.  

आजवर ‘माणदेशी’ने केलेल्या विविध प्रयोगांची आणि उपक्रमांची दखल रिझर्व्ह बँकेने घेतली असून ‘माणदेशी‘ला सहकार्य करण्यासाठी ‘एचएसबीसी’, एक्सेंचर, ब्रिटिश आशिया अशा विविध संस्था पुढाकार घेत आहेत.

चेतना सिन्हा यांनी एका ग्रामीण भागात 15 वर्षापूर्वी सुरू केलेले उपक्रम आज मोठया प्रमाणात विस्तारले असून बॅंकेच्या ठेवी 50 कोटींपर्यंत पोहोचल्या आहेत. त्यांनी घडवून आणलेल्या आर्थिक आणि सामाजिक क्रांतीसाठी सन 2002-03 मध्ये त्यांची ‘येल’ विद्यापीठाच्या ‘जागतिक फेलो प्रोग्रामसाठी’ निवड झाली होती. 2005 साली जानकीदेवी बजाज या पुरस्काराने गौरविण्यात आले. तसेच नोव्हेंबर 2010मध्ये अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष बराक ओबामा यांनी मुंबईला भेट दिली असताना ट्रायडेंट हॉटेलमध्ये झालेल्या बिझनेस समिटमध्ये त्यांचा देखील समावेश होता.

‘ती’ बनली गावाची 'आशा' 

नांवः शोभा पाटनकर

पदः आशा स्वयंसेविका, वजे (सांगली)

परिस्थिती अत्यंत हालाकीची-जेमतेम दोन वेळेस जेवायला मिळेल एवढेच उत्पन्न, त्यात वाढत्या महागाईने त्रस्त. मात्र, अशा  स्थितीत देखील सामाजिक कार्य करण्यासाठी ती स्वतःहून पुढे सरसावली असून गावकर्यांसाठी आशेचं एक किरण बनली आहे.

सांगली जिल्हयातील कडेगाव तालुक्यातील ‘वजे’ या खेडेगावात राहणा-या शोभा पाटनकर एका शेतकरी कुटुंबातील गृहिणी आहेत. त्यांचे पती शेती करत असून घरखर्चासाठी थोडा आधार मिळावा म्हणून त्या गावातच शिलाईचे काम करतात. दहावीपर्यंत शिक्षण झालेल्या पाटनकर यांना आगोदरपासूनच समाजसेवेची आवड होती. मात्र, स्वतःच्या कुटुंबाला हालाकिच्या परिस्थितीत जगावे लागत असताना, आपण इतरांची काय सेवा करणार? असा प्रश्न त्यांना नेहमी पडायचा. परंतु 2009 साली, शासनाने सुरू केलेल्या ‘आशा’ या कार्यक्रमाबाबत त्यांना कळाले व त्यांचे अवघे जीवनच बदलून गेले. जरी त्यांची हालाकीची परिस्थिती खूप बदलली नसली, तरी त्यांचे समाजातील स्थान आज उंचावले असून त्या गावाची ‘आशा’ बनल्या आहेत.

शोभा पाटनकर यांचे शिक्षण झाले असून त्यांना लिहिता वाचता येत असल्याचे ग्रामसेवकांना माहित होते. त्यामुळे त्यांनी व गावातील काही लोकांनी पाटनकर यांना राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य उद्दिष्ट अंतर्गत गावातील ‘आशा’ होण्यासाठी अर्ज भरण्यास सांगितले. पुरंतु त्या अर्ज भरण्यासाठी गेल्या असता, त्यांचा अर्ज दाखल करण्यात आला असल्याचे त्यांना खोटे सांगण्यात आले. पाटनकर या शिक्षित असल्यामुळे, आवश्यक असलेली कागदपत्र आपल्याकडे नसताना व कोणतीही स्वाक्षारी न करता आपला अर्ज कोणी भरला? व तो कसा स्वीकारला गेला? असे प्रश्न त्यांनी उपस्थित केले. परंतु त्यांना कोणीही दाद देत नव्हते. दरम्यान, तालुक्यात निवडणुका होणार होत्या, त्यामुळे राजकीय पक्ष मतं माग्ण्यासाठी त्यांच्या घरी गेले होते. परंतु त्यांची हाजी-हुजी करण्या ऐवजी, आपल्याला गावाची ‘आशा’ व्हायचे असून त्यासाठी लागणारी कागदपत्रे जो मिळवून देईल, त्यालाच मतदान करेन, अशी अट त्यांनी घातली. अखेर, आवश्यक असलेली कागदपत्र त्यांना मिळाली व त्यांनी आपला अर्ज दाखल केला.

शोभा पाटनकर या गेल्या 4 वर्षांपासून सांगली जिल्ह्यातील ‘वजे’ गावातील ‘आशा’ बनल्या असून त्यासाठी लागणारे प्रशिक्षण त्यांनी घेतले आहे. ‘एनआरएचएम’ अंतर्गत गावातील गरोदर महिलांनी अर्भकास घरी जन्म न देता रूग्णालयात जावे, यासाठी त्यांना प्रवृत्त करणे, गरोदर मातांची नोंद करणे, नवजात बालकास वेळेवर लस देणे, कुटुंब नियोजनासाठी पुरूषांना प्रवृत्त करणे, बाळ जन्माला आल्यावर 42 दिवसांपर्यंत त्याची काळजी घेणे, गावात तापाची किंवा इतर रोगांची साथ आल्यास त्याची माहिती वरिष्ठ अधिका-यांना देणे, कुष्ट रोग असलेल्या व्यक्तींची नोंद करणे, जन्म-मृत्यूचा दाखला बनवून आणणे, अशा विविध बाबींकडे  त्या लक्ष देत आहेत.

पाटनकर ज्या ‘वजे’ गावात राहतात, त्या गावात दिवसभरातून केवळ एकच एस्टी जाते. त्यामुळे बस   पकडून दुस-या गावी जाण्यासाठी त्यांना 4 किलोमिटरचा पल्ला चालत गाठावा लागतो.  सुरूवातीला जेव्हा ही रोजना राबविण्यास सुरूवात झाली, तेव्हा पाटनकर यांना वर्षभर कोणतेही मानधन मिळत नव्हते. जर आंगणवडी सेविकांना थोडेफार मानधन मिळते, तर आपल्याला काहीतरी मिळावे अशी इच्छा त्यांनी व्यक्त केली. व आता त्यांना प्रत्येक ‘केसेस’ नुसार थोडेफार पैसे मिळत असून त्यांचे महिन्याचे एकूण उत्पन्न हे 3,500 हजार इतके झाले आहे. शेतीमुळे वर्षाला केवळ 25-30 हजार रूपये उत्पन्न मिळविणा-या शोभा पाटनकर या गावाची ‘आशा’ बनल्यामुळे त्यांचा फायदा गावक-यांना तर होतच आहे, मात्र त्याच बरोबर त्यांना स्वतःला   देखील थोडाफार आर्थिक आधार मिळत आहे. 

आपल्या गावात एस्टीच्या फे-या वाढाव्यात त्याच बरोबर एखादा छोटासा दवाखाना व्हावा, गावक-यांना रोजगार मिळावा अशी  त्यांची इच्छा आहे. ‘आशा’च्या माध्यमातून पाटनकर या अशिक्षित असलेल्या गावक-यांना मोलाचे सहकार्य करत आहेत.

राजकारण नाटकवाल्यांचे

This article is published in March-2013 issue of  'YUVA' magazine of Rane Publication 

राजकारण नाटकवाल्यांचे

  नाट्य परिषदेचे माजी अध्यक्ष मोहन जोशी यांच्या नेतृत्वाखालील ‘उत्स्फूर्त’ पॅनल आणि विद्यमान उपाध्यक्ष विनय अपटे यांच्या नेतृत्वाखालील ‘नटराज’ पॅनल यांच्यात झालेली शाब्दिक चकमक, मराठी नाट्यसृष्टीला लागलेले गालबोट आणि आमदारकीसाठी लढविल्या जाणा-या निवडणुकीइतके नाट्य परिषदेच्या निवडणुकीला प्राप्त झालेले महत्त्व, यामुळे नाट्य परिषदेत नेमकं काय दडलंय आणि ही निवडणुक इतक्या प्रतिष्ठेची का केली, हे सर्वांसाठी एक कोडं आहे.  

प्रतिक मुकणे (Email id: info@pratikmukane.com)

आरोप प्रत्यारोप, डयुप्लिकेट मत पत्रिका, पत्रकबाजी, धमकीची भाषा, असे जेव्हा म्हटले जाते, तेव्हा हा एखाद्या राजकीय निवडणुकीतील प्रकार आहे, असेच वाटते. परंतु हा प्रकार राजकीय निवडणुकीतील नसून अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेच्या निवडणुकीतील आहे. या निवडणुकीत उभे राहिलेल्या उमेदवारांनी ही निवडणूक इतक्या प्रतिष्ठेची केली, जणू काही ही नाट्य परिषदेची नसून महापालिका किंवा आमदारकीसाठी लढविली जाणारी निवडणुक आहे.

अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेत 10 वर्षांनी निवडणुकीचे बिगुल वाजले. संमेलन भरवणे, यशवंत नाट्य संकुल सांभाळणे आणि वार्षिक पुरस्कार देणे, केवळ या गोष्टींसाठीच मर्यादित असलेल्या नाट्य परिषदेच्या निवडणुकीत मुंबईतील 16 जागांसाठी 58 उमेदवार निवडणुकीच्या रिंगणात उतरले. नाट्य परिषदेचे माजी अध्यक्ष मोहन जोशी यांच्या नेतृत्वाखालील ‘उत्स्फूर्त’ पॅनल आणि विद्यमान उपाध्यक्ष विनय अपटे यांच्या नेतृत्वाखालील ‘नटराज’ पॅनल यांच्यात झालेली शाब्दिक चकमक, मराठी नाट्यसृष्टीला लागलेले गालबोट आणि आमदारकीसाठी लढविल्या जाणा-या निवडणुकीइतके नाट्य परिषदेच्या निवडणुकीला प्राप्त झालेले महत्त्व, यामुळे नाट्य परिषदेत नेमकं काय दडलंय आणि ही निवडणुक इतक्या प्रतिष्ठेची का केली, हे सर्वांसाठी एक कोडं आहे.  

नाट्य क्षेत्रात काम करत असलेले कलाकार, निर्माते, मेकअप-आर्टिस्ट आणि बॅकस्टेजला काम करणा-या लोकांचे प्रश्न सोडविणे, त्यांना आधार देणे आणि नाट्य क्षेत्रात सकारात्मक बदल घडविणे, हे मुळात परिषदेचे काम आहे. परंतु गेल्या अनेक वर्षात रंगभूमीकरिता काम करणा-या लोकांसाठी नाट्य परिषदेने कोणतेही ठोस पाऊल उचलले नसल्याची खंत नाट्य क्षेत्रातील कलाकारांनी व्यक्त केली आहे. राजकारण करण्यापेक्षा नियामक मंडळाने परिषदेचे कामकाज परदर्षक करून, कलाकार आणि निर्मात्यांमध्ये समन्वय निर्माण करण्यासाठी प्रयत्न करावेत, रंगमंचावरील कर्मचा-यांच्या समस्या सोडवाव्यात, डॉक्युमेंटेशन करावेत व परिषदेचे संकेतस्थळ उपलब्ध करून देण्याकडे लक्ष द्यावे, अशी अपेक्षा काही कलाकारांनी व्यक्त केली आहे. तसेच संमेलनांसाठी करण्यात येणारा अनावश्यक खर्च नाट्य सृश्टीच्या भविष्यासाठी ठेवला व कलाकारांना पेन्शन सुरू केली, तर तो पैसा सत्कर्मी लागेल, असे देखील अनेकांचे मत आहे. 

           
         

’’नाट्य परिषदेची निवडणूक ही एखाद्या महानगरपालिका किंवा आमदारकी सारखी झाली असली, तरी त्याबाबत आपण काहीच करू शकत नाही. ज्या प्रकारे ही निवडणूक झाली, त्याप्रकारे ती व्हायला नको हवी होती. परंतु जर मत पत्रिका गहाळ होत असतील, डुप्लिकेट मत पत्रिका छापल्या जात असतील, तर करायचे काय?‘‘, असा सवाल उपस्थित करत, दोषींवर कडक कारवाई करण्याची मागणी ‘नटराज’ पॅनलचे विनय अपटे यांनी केली आहे.

एकेकाळी, नाट्य परिषदेच्या निवडणुकीला उभेदवार उभे करायला लागायचे. परंतु यावेळी निवडणुकीला एवढे महत्त्व का प्राप्त झाले आणि 58 उमेदवार का उभे राहिले, हे मला स्वतःला समजलेलं नाही. नट, डिझाईनर, निर्माते किंवा नाटकांशी संबंध नसलेले लोक सुध्दा निवडणुकीत उभे राहिले होते. नाटय परिषदेला हाय-टेक बनविण्याच्या गोष्टी करणा-यांनी परिषदेचे संकेतस्थळ देखील अजून उपलब्ध न केल्याचे सांगत, आपटे यांनी अप्रत्यक्षपणे मोहन जोशी यांच्यावर टीका केली. 

‘‘नाट्य परिषदेची निवडणुक ज्याप्रकारे झाली, तशी कधी होईल, असे स्वप्नात देखील वाटले नव्हते. जे काही घडले ते खूप वाईट घडले असून त्यामुळे नाट्य श्रुष्टीला गालबोट लागले आहे. या निवडणुकीत विजयी होऊन कोणालाही मुख्यमंत्री किंवा राज्यमंत्रीपद भूषवायचे नसल्याने, ही निवडणूक एवढ्या प्रतिष्ठेची करण्याची काही गरत नव्हती’’, असे मत ज्येष्ठ कलावंत षरद पोंक्षे यांनी व्यक्त केले.

‘नटराज’ आणि ‘उत्स्फूर्त’ हे पॅनल राजकीय पक्ष असलेल्या कॉंग्रेस- राष्ट्रवादी यांच्या प्रमाणेच वाटत होते. ज्या उमेदवारांना निवडणुकीत उभे राहण्याची इच्छा होती, त्यांनी एखाद्या पॅनलमधून उभे न राहता वैयक्तिकरित्या निवडणूक लढवली असती, तर कदाचित एवढा वाद निर्माण झालाच नसता, असेही पोंक्षे म्हणाले.

तर झालेल्या प्रकाराबाबत दुःख व्यक्त करत अश्विनी एकबोटे म्हणाल्याः ‘‘नाट्य परिषदेच्या निवडणुकीत घडलेला प्रकार अत्यंत लाजिरवाणा होता. कलाकारांचा धर्म काय, त्यांनी काय केल पाहिजे आणि ते करताहेत काय, या गोष्टी विचार करायला लावतात. सभासदांच्या संख्ये पेक्षा जास्त मतदान होणे आणि सभासदांनी पोस्टाने मतदान करणे, हा संपूर्ण प्रकारच चुकीचा असून निवडणुक प्रक्रियेमध्येच त्रुटी आहेत. राजकारणी जेव्हा घोळ करतात, तेव्हा त्यांना पैसा, सत्ता आणि पद मिळते. पण नाट्य परिषदेच्या निवडणुकीत जेव्हा राजकारण होते, तेव्हा त्यामधून काय साध्य होते, तेच कळत नाही’’. 

‘‘नाट्य परिषदेने खरंतर कलाकारांच्या भवितव्याकडे लक्ष दिले पाहिजे. आज अनेक कलावंत 30 ते 40 वर्षांपासून नाट्यसृष्टीत  काम करत आहेत. नाट्य संमेलनावर 50 ते 60 लाख रूपये खर्च करण्यापेक्षा, जर 8 ते 10 लाख रूपये खर्च करून एखाद्या हॉटेलमध्ये कार्यक्रम आयोजित केला, कलाकारांना आपली मतं मांडण्याची संधी दिली व उपस्थित प्रश्नांवर तोडगा काढण्याचा प्रयत्न केला, तर त्याचा फायदा सर्वांनाच होईल. तसेच शिल्लक रक्कम दरवर्षी बॅंकेत ठेवून, काही वर्षानी मोठी रक्कम जमा झाली, तर त्याचा नाट्यभूमीसाठी काम केलेल्या व्यक्तींना लाभ मिळवून देता येवू शकतो’’, असेही पोंक्षे म्हणाले.

‘‘आपल्याला भरभरून प्रेम करणा-या रसिक प्रेक्षकांचे मनोरंजन करणे आणि नाट्य सृष्टीतील गोष्टी सोयिस्सकर करणे हे परिषदेचे काम आहे. जर त्यांना त्यांच्यातील वाद आणि प्रश्न सोडवता येत नसतील, तर ते इतरांचे प्रश्न काय सोडवणार? ज्याला खरोखरच नाट्य सृष्टीविषयी आपुलकी आहे, आणि काम करण्याची इच्छा आहे, त्यांनी निवडणुकीत उभे राहवे आणि निवडून येणा-या उमेदवारांमधून अध्यक्ष निवडावा. यासाठी पॅनल उभे करून राजकारण करण्याची गरज नाही’’, असे परखड मत एकबोटे यांनी मांडले.

  

तसेच नियामक मंडळाने इतर गोष्टींकडे लक्ष देण्यापेक्षा, परिषदेच्या कामकाजाकडे लक्ष देत, नाट्य संमेलनासाठी जे पैसे खर्च केले जातात, ते कलाकार, निर्माते आणि बॅक स्टेजला काम करणा-या लोकांसाठी वापरावेत. नवीन संहिता मिळत नसल्यामुळे कलाकारांना जुन्या नाटकांकडेच पुन्हा वळावे लागते. जर परिषदेने पुढाकार घेऊन चांगले साहित्य लिहिणा-या लेखकांना प्रोत्साहान दिले, तर नवीन संहिता उपलब्ध होतील व नवीन नाटकांची निर्मिती होईल, असेही अश्विनी एकबोटे म्हणाल्या. 

आपले अनुकरण करणा-या आणि आदर्श मानणा-या मनोरंजन विश्वातील तरूण कलावंतांसमोर ज्येष्ठ कलावंतांनी राजकीय चित्र उभे केले, तर त्यांच्याकडून आपण काय अपेक्षा करणार, असा सवाल या निमित्तने उपस्थित होते. 

निवडणुका झाल्यावर ज्याप्रकारे राजकीय पक्षातील उमेदवार माध्यमांना कोणतीही प्रतिक्रिय देण्यास टाळाटाळ करतात, त्याच प्रकारे ‘उत्स्फूर्त’ पॅनलचे मोहन जोशी  यांनी या विषयावर कोणतेही भाष्य  करण्यास नकार देत, अंतिम निकाल लागल्यावर सविस्तर प्रतिक्रिया देईन, असे सांगितले.